مباحث مطرح شده در این جلسه:

• حجیت خبر واحد
• استدلال به آیه اُذن
• معنای ایمان در آیه

حجیت خبر واحد

استدلال به آیه اذن

وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ (توبه/۶۱)

یکی از مراجع فرموده است آیه اذن بهترین دلیل برای حجیت خبر واحد است وبر خلاف آیات قبلی دلالت بر حجیت خبر واحد دارد.

معنای ایمان در آیه

شیخ انصاری فرمود: آیه فرموده است یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ؛ پیامبر ایمان بﷲ و ایمان للمؤمنین دارد. ایمان یعنی تصدیق و پیامبر هم خدا را و هم مؤمنین را تصدیق می‌کند؛ خدا را تصدیق می‌کند یعنی همه آثار را تصدیق می‌کند و هر چه خدا بگوید عین واقعیت است؛ اما تصدیق مؤمنین در این حد است که عمل مؤمن را حمل بر صحت می‌کند و حمل بر صحت با حجیت خبر واحد متفاوت است. پیامبر مؤمنین را تصدیق ظاهری می‌کند اما در خبر واحد تصدیق واقعی راوی لازم است. (فرائد الاصول ج ۱ ص ۲۹۴)

یکی از مراجع فرموده است: این آیه دلالت دارد که مؤمنین را باید تصدیق واقعی نمود لذا دلیل بر حجیت خبر واحد است؛ قرآن می‌فرماید: فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ (عنبکوت/۲۶). لوط به ابراهیم ایمان آورد. شکی نیست که ایمان لوط به ابراهیم به تصدیق واقعی است نه تصدیق ظاهری. اینجا هم فرموده: یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ و تصدیق واقعی است لذا دلیل بر حجیت خبر واحد است.

معمولاً در ذهن شیخ و دیگران این است که دو بار کلمه ایمان به‌کاررفته است و باید ببینیم که به دو معناست یا یک معنا؛ یک‌بار با باء و یک‌بار با لام آمده است.

آیاتی هست که ایمان بدون باء به‌کاررفته است: إِن کُنتُم مُؤمِنِینَ، (آل عمران/۱۳۹) إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ (یونس/۸۴).

گاهی با حرف جر لام به‌کاررفته است: فَمَا آمَنَ لِمُوسَی، (یونس/۸۳) فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ، (عنبکوت/۲۶) وَلَا تُؤْمِنُوا إِلّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ (آل عمران/۷۳).

گاهی با حرف جر باء است: آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ، (بقره/۲۸۵) وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیّینَ (بقره/۱۷۷).

درباره فرعون می‌فرماید: قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ، (اعراف/۱۲۳) قَالَ ءَامَنتُم لَهُۥ قَبلَ أَن ءَاذَنَ لَکُم (طه/۷۱). در یک مورد آمنتم به آمده است و در مورد دیگری آمنتم له. این شاهد است که به و له فرقی نمی‌کند.

رَبَّنَا آمَنّا بِمَا أَنْزَلْتَ (آل عمران/۵۳) اینجا می‌فرماید ایمان به ما انزل است که غیر خداست درحالی‌که شیخ انصاری فرمود ایمان با باء مخصوص خداست. درباره آیات ربّ هم داریم که غیر خداست.

تُؤمِنُونَ بِاللَهِ وَرَسُولِهِ (صف/۱۱)، أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ (بقره/۸۵)

در بحث ولایت‌فقیه وقتی آیه یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (نساء/۵۹) را مطرح می‌کنند می‌گویند چرا دو بار کلمه «اطیعوا» آمده است؟ و جواب می‌دهند اطاعت از خدا با اطاعت از پیامبر و اولوا الامر فرق دارد. ولیکن صحیح این است که قرآن در مواردی فرموده است أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ (نساء/۵۹) و در مواردی فرموده است: وَأَطِیعُواْ ٱللَّهَ وَٱلرَسُولَ (آل عمران/۱۳۲). در واقع ادب قرآن و تنوع آیات است نه آنکه نکته‌ای داشته باشد. در لسان العرب در بحث تثنیه و جمع این مطلب را توضیح داده است. در ما نحن فیه تنوع عبارات قرآن مجید است نه آنکه ایمان در هر یک به معنای دیگری باشد؛ بله در آیه اذن، ایمان بﷲ یا ایمان للمؤمنین فرق دارد چون ایمان بﷲ امر عقلی است و نیازی به گفتن شرع نیست و عقل می‌گوید خدا حقیقه الحقائق است و باطل در آن راه ندارد اما ایمان للمؤمنین دلیل نقلی می‌خواهد. اگر شرع بگوید ایمان به مؤمن داشته باشید و حرف او را بپذیرید، باید قبول کرد. پس فرقی بین دو ایمان در آیه نیست و هر دو را باید به یک نحو معنا نمود؛ لذا تائید بر دلالت آیه بر حجیت خبر واحد است.

ولیکن یؤمن للمؤمنین به معناست؟ تفسیر قمی فرموده است: یؤمن للمؤمنین یعنی یؤمن للمنافقین. (تفسیر القمی ج ۱ ص ۳۰۰) در این صورت واضح است که آیه ربطی به حجیت خبر واحد ندارد. طبق این معنا، پیامبر فقط حرف منافقین را گوش می‌کند. ولی فرمایش تفسیر قمی، مستندی ندارد. در تفسیر قمی هرجایی که بگوید قال الصادق علیه‌السلام، کلام امام صادق علیه‌السلام است اما در اینجا قال نگفته و کلام خود قمی است و اعتبار ندارد. ثانیاً از ادب قرآن بعید است که منافقین را مؤمنین بگوید خصوصاً اینکه آیات فراوانی داریم که تصریح می‌کند منافقین، مؤمن نیستند مانند آیه وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَبِالیَومِ ٱلأخِرِ وَمَا هُم بِمُؤمِنِینَ (بقره/۸) یا آیه وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یَعْلَمُونَ (منافقون/۸) که منافقین را در مقابل مؤمنین قرار داده است. آیه اذن شاهد است که کلام قمی صحیح نیست چون می‌فرماید: وَرَحْمَةٌ لِلّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ (توبه/۶۱). پیامبر رحمت است درحالی‌که باید پیامبر برای منافقین غلیظ باشد و برای مؤمنین رحمت باشد.

آیه فرمود: أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ؛ از کلمه خیر استفاده می‌شود که ایمان للمؤمنین که باید به معنای ترتیب اثر دادن است، خیر بودن به این است که همه آثار بار نشود. اگر کسی گفت فلانی شراب خورده است، خیر به این است که او را شلاق نزنیم اما بگوییم این خبردهنده هم دروغ نگفته است پس ایمان واقعی نیست و دلالت بر حجیت خبر واحد نمی‌کند.