مباحث مطرح شده در این جلسه:

• حجیت خبر واحد
• ادله عقلی بر حجیت مطلق ظن
• نکاتی درباره دلیل انسداد
• عقلی بودن دلیل انسداد
• جریان احتیاط در اطراف علم اجمالی عند الاضطرار
• نتیجه دلیل انسداد کشف است یا حکومت؟

ادله عقلی بر حجیت مطلق ظن

نکاتی درباره دلیل انسداد

عقلی بودن دلیل انسداد

دلیل انسداد را دلیل عقلی می‌گویند. در منطق گفته شد اگر چیزی چند مقدمه عقلی و نقلی دارد، نتیجه تابع اخس مقدمات است. بعضی مقدمات دلیل انسداد، عقلی و بعضی دیگر نقدی هستند. مثلاً اینکه احتیاط واجب نیست یا جایز نیست؛ امر شرعی است نه عقلی.

در این صورت چرا دلیل انسداد را عقلی می‌گویند؟

پاسخ آن است که دلیل انسداد درواقع یک مقدمه دارد و بقیه را به آن اضافه کرده‌اند. تنها مقدمه دلیل انسداد این است که باب علم و علمی منسدّ است و بقیه مقدمات را به آن اضافه کرده‌اند. مثلاً می‌توان مقدمات دیگری را اضافه کرد مانند اینکه خدا باید وجود داشته باشد و انسانی هم به عنوان مکلف باید باشد و آن خدا مولای این انسان باشد و خدا پیامبری را ارسال کند. این مقدمات گرچه دخالت دارند ولی ربطی به دلیل انسداد ندارند. این مقدمات دور هستند و مقدمه قریب این است که راه علم و علمی منسدّ است و وقتی انسداد راه علمی است، باید سراغ ظن رفت.

جریان احتیاط در اطراف علم اجمالی عند الاضطرار

در دلیل انسداد گفته‌اند: وقتی علم اجمالی داریم که تکالیفی داریم؛ این علم اجمالی منجز تکلیف است و احتیاط را واجب می‌کند. ولی در باب علم اجمالی گفته شده است اگر به بعضی اطراف، اضطرار پیدا کردید، تکلیف در بعض اطراف فعلی نیست و بقیه اطراف هم برائت جاری می‌شود.

مثلاً دو کاسه داریم که یکی نجس شد، عقل می‌گوید از هر دو کاسه باید اجتناب شود. اگر مکلف به یکی اضطرار یافت، دیگری هم پاک است. یا یکی از دوزخ ریخته شد و شک کرد که یکی از این دو نجس بوده است و خروج از محل ابتلا به اضطرار رافع تکلیف است و ظرف دیگر هم پاک است.

علم داریم که خدای متعال تکالیفی دارد و این علم اجمالی است احتیاط در اطراف آن واجب است. اگر احتیاط در بعض اطراف اضطرار بود یا موجب عسر و حرج و اختلال نظام بود، تکلیف برداشته می‌شود و در بقیه موارد محل برائت است بااینکه ربطی به اضطرار ندارد یا موجب اختلال نمی‌شود. چون شبهه بدویه است و برائت جاری می‌شود.

پاسخ می‌دهیم: در مثال ظرف اگر مکلف اضطرار به خوردن یکی از دو کاسه پیدا کرد و اضطرار نامعین است با اضطرار به معین فرق می‌کند. اگر یکی از دو ظرف آب و دیگری شربتی است که نباید بنوشد، آب برای رفع تشنگی است و احدهمای معین مورد اضطرار است و در ظرف دیگر تکلیف باقی است؛ اما اگر احدهمای غیر معین باشد مثلاً هر دو آب است و اضطرار پیدا کرد، دیگری هم پاک می‌شود.

در مثال دوم اگر علم اجمالی قبل از ریختن بود، آن ظرف که باقی مانده است هم وجوب اجتناب دارد اما اگر علم اجمالی بعد از ریختن بود، ظرف باقیمانده از محل ابتلا خارج است و پاک است. این مهم است که خروج از محل ابتلا قبل از علم است یا بعد از علم.

در ما نحن فیه علم اجمالی به تکالیف داریم و باید احتیاط کنیم. اگر این احتیاط موجب اختلال نظام شد، تکلیف برداشته می‌شود در سایر موارد چون اختلال نظام موجب خروج اطراف نامعین می‌شود، در بقیه برائت جاری می‌شود ولی اگر موجب خروج اطراف معین می‌شود، در سایر موارد حکم باقی است.

نتیجه دلیل انسداد کشف است یا حکومت؟

با توجه به دو مطلب فوق از قدیم بحث است که نتیجه دلیل انسداد کشف است یا حکومت؟ و کشف حکومت تقریرهای مختلفی دارند.

کشف یا حکومت مبتنی بر این است که احتیاط واجب است یا خیر. یکی از مقدمات این است که احتیاط واجب یا جایز نیست. اگر علم داریم که تکالیفی هست و این تکالیف مجهول هستند و راه علم و علمی منسدّ است و احتیاط جایز نیست، نتیجه‌اش کشف می‌شود. کشف یعنی نتیجه این مقدمات آن است که عقل می‌گوید من کشف می‌کنم که شارع باید راهی برای مکلف بگذارد که آن را ظن است. العقل یکشف عن حکم شرعی.

اما اگر بگوییم یک مقدمه این است که احتیاط ممکن نیست و موجب اختلال نظام و عسر و حرج می‌شود، در اینجا عقد می‌گوید احتیاط نکن و این حکومت است. العقل یحکم.

آیا عقل حکم دارد؟ گفته شد که عقل حکم ندارد پس نتیجه دلیل انسداد کشف است. یا اینکه بگوییم عقل حکم ندارد ولی درک دارد که خوب است به ظن عمل شود نه به شک و وهم این حکومت است.

صحیح آن است که نتیجه دلیل انسداد کشف است نه حکومت.