خارج اصول (اجتماع امر و نهی) حرم‌مطهر ۱۳۹۹

اقتضاء و ضد - ثمره بحث امر به شیء مقتضر نهی از ضد، اشکال شیخ بهایی به ثمره اول

مباحث مطرح شده در این جلسه:
ثمره بحث امر به شیء مقتضی نهی از ضد
اشکال شیخ بهایی به ثمره اول
پاسخ صاحب جواهر به اشکال شیخ بهایی

❋ ❋ ❋

ثمره بحث امر به شیء مقتضی نهی از ضد
معمولا گفته‌اند این بحث دو ثمره دارد: ۱- اگر کسی قائل به این باشد که امر به شیء مقتضی نهی از ضد است، نتیجه‌اش این است که: اگر ازاله نجاست از مسجد با نمازی که وقتش موسع است، تزاحم کردند، باید بگوییم امر شده به ازاله و امر به ازاله نهی از نماز است و وقتی نهی از نماز شد، نماز باطل است.

اشکال شیخ بهایی به ثمره اول
شیخ بهایی فرموده است: این استدلال درست نیست و در واقع این ثمره، ثمره نخواهد بود، چه بگوییم امر به شیء مقتضی نهی از ضد است و چه بگوییم امر به شیء مقتضی نهی از ضد نیست، در هر دو صورت این نماز باطل است. در صورت اول که روشن است باطل است، چون نهی دارد. در صورت دوم باطل است، چون درست است که این نماز نهی ندارد، ولی امر هم ندارد، چون شارع نمی‌تواند امر به ضدین کند. وقتی امر به یکی نکرده باطل است. صحت نماز به امر است.

پاسخ صاحب جواهر به اشکال شیخ بهایی
صاحب جواهر: استدلال شیخ بهایی درست نیست، چون قصد قربت که در عبادت لازم است، چند معنا دارد. یکی از آن معانی قصد امتثال امر است (که کفایه همین معنا را قبول دارد). ولی گاهی قصد قربت به معنای این است که این کار خوبی است ولو اینکه خدا امر نکرده است. یعنی عبادی بودن یک عبادت متوفق بر امر نیست، صرفا اینکه کار خوبی است، کافی است. یا اینکه قصد قربت را به معنای انتساب الی ﷲ بدانیم، و لو اینکه خدای متعال امر نکرده باشد.

نقد ثمره اول
چه اینکه امر به شیء مقتضی نهی از ضد باشد، چه اینکه امر به شیء مقتضی نهی از ضد نباشد، در هر دو صورت نماز صحیح است. اگر خدای متعال گفته تطهیر کنید و نماز را نه امر کرده و نهی، نماز صحیح است چون مصلحت دارد. اگر گفتیم امر به شیء مقتضی نهی از ضد است، این نماز صحیح است، چون در بحث مقدمه واجب گفته اند: اگر چیزی امر اصلی بود، امر اصلی دلالت بر عبادت بودن و قصد تقرب و وجوب و قصد وجه. اما اگر امر تبعی بود مثل اینکه بر فرض مقدمه واجب، واجب باشد و وضوء امر دیگری نداشته باشد، در وضوء نمی‌توانیم نیت وجوب یا تقرب کرد. چون امر به وضوء امر مقدمی و تبعی است و امر تبعی از مصلحت و امر به خدای متعال کشف نمی‌کند. در نهی هم همینطور است. اگر چیزی نهی اصلی دارد یعنی این کار مفسده دارد و حرام است اما اگر چیزی نهی تبعی دارد مثل اینکه امر به چیزی نهی از ضد دارد، نهی تبعی کشف از مفسده نمی‌کند. مخالفت با نهی تبعی حرام نیست و عقاب ندارد. مثلا اگر کسی به جای ازاله نجاست از مسجد نماز بخواند، به خاطر نماز خواندن عقاب نمی‌شود بلکه به خاطر ازاله نکردن عقاب می‌شود. نهی تبعی در واقع مثل نهی ارشادی است که موافقتش عقاب ندارد و مخالفتش ثواب ندارد.

محل برگزاری