مباحث مطرح شده در این جلسه:
- اثبات ادعای افلاس
- استدلال به روایات در حجیت قضاوت قاضی به علم خود
اثبات ادعای افلاس
استدلال به روایات در حجیت قضاوت قاضی به علم خود
حدیث دوم: «وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَحْمُودِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْوَاجِبُ عَلَی الْإِمَامِ إِذَا نَظَرَ إِلَی رَجُلٍ یَزْنِی أَوْ یَشْرَبُ الْخَمْرَ أَنْ یُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدَّ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی بَیِّنَةٍ مَعَ نَظَرِهِ لِأَنَّهُ أَمِینُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ إِذَا نَظَرَ إِلَی رَجُلٍ یَسْرِقُ أَنْ یَزْبُرَهُ وَ یَنْهَاهُ وَ یَمْضِیَ وَ یَدَعَهُ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ لِأَنَّ الْحَقَّ إِذَا کَانَ لِلَّهِ فَالْوَاجِبُ عَلَی الْإِمَامِ إِقَامَتُهُ وَ إِذَا کَانَ لِلنَّاسِ فَهُوَ لِلنَاسِ». (وسائل الشیعه ج ۲۸ ص ۵۷ ابواب مقدمات الحدود باب ۳۲ ح ۳)
مضمون این حدیث این بود که اگر امام به چشم خود ببیند کسی زنا می‌کند، باید حد شرعی را جاری کند اما اگر دید کسی سرقت می‌کند باید نهی از منکر کند و نمی‌تواند حد را جاری کند.
سند حدیث: کلینی از علی بن محمد بُندار نقل کرده است و او موثق است. محمد بن احمد مروزی محمودی از پدرش یعنی احمد بن حماد محمودی نقل کرده است. کنیه این پدر و پسر ابوعلی است و گاهی به آن‌ها الخیر گفته می‌شود. معمولاً کتاب‌های رجال یا اصلاً نامی از این دو نفر نبرده‌اند و یا اگر آن‌ها را ذکر کرده‌اند، متناقض است. رجال نجاشی و رجال شیخ فقط اسم آورده‌اند و توثیق یا تضعیف نکرده‌اند. علامه مجلسی صریحاً فرموده‌اند این دو نفر موثق هستند. ابو داود در رجال خود تصریح به ضعف کرده است. ازنظر تاریخی احمد بن حماد در زمان امام نهم از دنیا رفته است و امام جواد به پسرش پیام تسلیت داده است. محمد بن احمد مروزی هم از اصحاب امام جواد و امام هادی علیهماالسلام است و در زمان امام هادی علیه‌السلام از دنیا رفته است.
«فِی أَبِی عَلِیٍّ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ الْمَرْوَزِیِّ الْمَحْمُودِیِّ. اِبْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو عَلِیٍّ الْمَحْمُودِیُّ، قَالَ: کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَیَّ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی: قَدْ مَضَی أَبُوکَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ عَنْکَ، وَ هُوَ عِنْدَنَا عَلَی حَالٍ مَحْمُودَةٍ وَ لَمْ یَتَعَدَ مِنْ تِلْکَ الْحَالِ». (اختیار معرفة الرجال ج ۲ ص ۷۹۸)
این حدیث دلالت دارد که امام جواد علیه‌السلام درباره پدرش فرموده است که او حال نیکویی داشت. آیا اینکه امام فرموده است حال محمود داشته است، یعنی یک صفت خوب داشت یا یعنی شیعه بود و پیرو اهل‌بیت بود؟ از این حالت هم عوض نشد و عاقبت‌به‌خیر شد.
«وَ قَالَ الْمَحْمُودِیُّ: وَ کَتَبَ إِلَی الْمَاضِی عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی: قَدْ مَضَی أَبُوکَ رَضِیَ اللَهُ عَنْهُ وَ عَنْکَ وَ هُوَ عِنْدَنَا عَلَی حَالَةٍ مَحْمُودَةٍ وَ لَنْ تَبْعُدَ مِنْ تِلْکَ الْحَالِ». (اختیار معرفة الرجال ج ۲ ص ۸۳۳)
یعنی محمودی پسر هم از حالت خوبی که پدر داشت، بیگانه نبوده و آدم خوبی بوده است. در این صورت تزکیه نفس است یعنی خودش درباره خودش حدیث نقل کرده است لذا اعتبار ندارد مگر آنکه بگوییم اصالتاً تزکیه پدر است و ضمناً تزکیه پسر است و هدف اصلی تزکیه پدر است. یا اینکه بگوییم لن تبعد نیست بلکه لم یتعدّ است کما اینکه در حدیث قبلی نقل شد.
«وَجَدْتُ بِخَطِّ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الشَّاذَانِیِّ فِی کِتَابِهِ، سَمِعْتُ الْفَضْلَ بْنَ هِشَامٍ الْهَرَوِیَّ، یَقُولُ: ذُکِرَ لِی کَثْرَةُ مَا یَحُجُّ اَلْمَحْمُودِیُّ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَبْلَغِ حَجَّاتِهِ؟ فَلَمْ یُخْبِرْنِی بِمَبْلَغِهَا، وَ قَالَ: رُزِقْتُ خَیْراً کَثِیراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ. فَقُلْتُ لَهُ: فَتَحُجُّ عَنْ نَفْسِکَ أَوْ عَنْ غَیْرِکَ؟ فَقَالَ: عَنْ غَیْرِی بَعْدَ حَجَّةِ الْإِسْلاَمِ أَحُجُّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَجْعَلُ مَا أَجَازَنِی اللَّهُ عَلَیْهِ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ، وَ أَهَبُ مَا أُثَابُ عَلَی ذَلِکَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ، فَقُلْتُ: فَمَا تَقُولُ فِی حَجِّکَ. فَقَالَ أَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَهْلَلْتُ لِرَسُولِکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جَعَلْتُ جَزَائِی مِنْکَ وَ مِنْهُ لِأَوْلِیَائِکَ الطَّاهِرِینَ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ، وَ وَهَبْتُ ثَوَابِی لِعِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بِکِتَابِکَ وَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ، إِلَی آخِرِ الدُعَاءِ». (اختیار معرفه الرجال ج ۲ ص ۷۹۸)
این حدیث وجاده است و صاحب معالم فرموده است که وجاده اعتبار ندارد ولی اگر کسی خطی را بشناسد و نقل کند، اعتبار دارد ولی اعتبارش از احادیث دیگر کمتر است.
طبق این حدیث محمودی فرد مقدس و متدینی بوده است.
«ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الشَّاذَانِیُّ مِمَّا قَدْ وَجَدْتُ فِی کِتَابِهِ بِخَطِّهِ، قَالَ: سَمِعْتُ اَلْمَحْمُودِیَّ، یَقُولُ: إِنَّمَا لُقِّبْتُ بِالْخَیْرِ: لِأَنِّی وَهَبْتُ لِلْحَقِّ غُلاماً اسْمُهُ خَیْرٌ، فَحَمِدَ أَمْرَهُ فَلَقَّبَنِی بِاسْمِه. وَ قَالَ: وَجَّهْتُ إِلَی النَّاحِیَةِ بِجَارِیَةٍ، فَکَانَتْ عِنْدَهُمْ سِنِینَ ثُمَّ أَعْتَقُوهَا، فَتَزَوَّجْتُهَا فَأَخْبَرَتْنِی أَنَّ مَوْلاَهَا وَلاَنِی وَکَالَةَ الْمَدِینَةِ وَ أَمَرَ بِذَلِکَ، وَ لَمْ أَعْلَمْ حَسَدا». (اختیار معرفه الرجال ج ۲ ص ۷۹۸)
برخی گفته‌اند للحق یعنی امام حسن عسگری یا امام زمان ولی این درست نیست.
«مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْمَحْمُودِیُّ: إِنَّهُ دَخَلَ عَلَی ابْنِ أَبِی دَاوُدَ وَ هُوَ فِی مَجْلِسِهِ وَ حَوْلَهُ أَصْحَابُهُ، فَقَالَ لَهُمْ ابْنُ أَبِی دَاوُدَ: یَا هَؤُلاَءِ مَا تَقُولُونَ فِی شیء قَالَهُ الْخَلِیفَةُ الْبَارِحَةَ؟ فَقَالُوا: وَ مَا ذَلِکَ؟ قَالَ: قَالَ الْخَلِیفَةُ مَا تَرَی الْعَلاَئِیَّةَ تَصْنَعُ إِنْ أَخْرَجَنَا إِلَیْهِمْ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ سَکْرَانَ یُنْشِئُ مُضَمَّخاً بِالْخَلُوقِ، قَالُوا: إِذًا تَبْطُلَ حُجَّتُهُمْ وَ یَبْطُلُ مَقَالُهُم. قُلْتُ: إِنَّ اَلْعَلاَئِیَّةَ یُخَالِطُونِّی کَثِیراً وَ یُفْضُونَ إِلَیَّ بِسِرِّ مَقَالَتِهِمْ، وَ لَیْسَ یَلْزَمُهُمْ هَذَا الَّذِی جَرَی، فَقَالَ: وَ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ؟ قُلْتُ: إِنَّهُمْ یَقُولُونَ لاَ بُدَّ فِی کُلِّ زَمَانٍ وَ عَلَی کُلِّ حَالٍ لِلَّهِ فِی أَرْضِهِ مِنْ حُجَّةٍ یَقْطَعُ الْعُذْرَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ. قُلْتُ: فَإِنْ کَانَ فِی زَمَانٍ الْحُجَّةُ مَنْ هُوَ مِثْلُهُ، أَوْ فَوْقَهُ فِی النَّسَبِ وَ الشَّرَفِ کَانَ أَدَلُّ الدَّلاَئِلِ عَلَی الْحُجَّةِ، لِصِلَةِ السُلْطَانِ مِنْ بَیْنِ أَهْلِهِ وَ وُلُوعِهِ بِهِ، قَالَ: فَعَرَضَ اِبْنُ أَبِی دَاوُدَ هَذَا الْکَلاَمَ عَلَی الْخَلِیفَةِ، فَقَالَ: لَیْسَ إِلَی هَؤُلاَءِ الْقَوْمِ حِیلَةٌ لاَ تُؤْذُوا أَبَا جَعْفَر». (اختیار معرفة الرجال ج ۲ ص ۸۳۳)
علائیه یعنی شیعه با مقداری اهانت. در زمان امام هادی علیه‌السلام به شیعه، علائیه می‌گفتند یعنی کسانی که ائمه را بالاتر از انسان‌ها می‌دانند. این حدیث یا تحریف شده یا افتادگی دارد. از این حدیث استفاده می‌شود که محمودی متکلم بوده است.
وَجَدْتُ فِی کِتَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الشَّاذَانِیِّ بِخَطِّهِ، سَمِعْتُ الْفَضْلَ بْنَ شَاذَانَ یَقُولُ: الْتَقَیْتُ مَعَ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ الْمُتَشَیِّعِ، وَ کَانَ ظَهَرَ لَهُ مِنْهُ الْکَذِبُ فَکَیْفَ غَیْرُهُ، فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَغَرْغَرَتْ عَدَاوَتُهُ لَمَا صرت عنه، فَقَالَ الْفَضْلُ: هَکَذَا وَ اللَهِ قَالَ لِی کَمَا ذُکِرَ. (اختیار معرفة الرجال ج ۲ ص ۸۳۴)
طبق این حدیث، محمودی موثق نیست و تضعیف می‌شود.
«عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقُتَیْبِیُّ، عَنِ الزُّفَرِیِّ بَکْرِ بْنِ زُفَرٍ الفارسی، عن الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ، أَنَّهُ قَالَ: اِسْتَحَلَّ أَحْمَدُ بْنُ حَمَّادٍ مِنِّی مَالاً لَهُ خَطَرٌ فَکَتَبْتُ رُقْعَةً إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ شَکَوْتُ فِیهَا أَحْمَدَ بْنَ حَمَّادٍ، فَوَقَّعَ فِیهَا خَوِّفْهُ بِاللَّهِ، فَفَعَلْتُ وَ لَمْ یَنْفَعْ، فَعَاوَدْتُهُ بِرُقْعَةٍ أُخْرَی أَعْلَمْتُهُ أَنِّی قَدْ فَعَلْتُ مَا أَمَرْتَنِی بِهِ فَلَمْ أَنْتَفِعْ، فَوَقَّعَ: إِذَا لَمْ یَحُلَّ فِیهِ التَّخْوِیفُ بِاللَّهِ فَکَیْفَ تُخَوِفُهُ بِأَنْفُسِنَا». (اختیار معرفة الرجال ج ۲ ص ۸۳۴)
این حدیث هم تضعیف محسوب می‌شود.
«مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو عَلِیٍّ الْمَحْمُودِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْهُذَیْلِ الْعَلاَّفِ: إِنِّی أَتَیْتُکَ سَائِلاً، فَقَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ: سَلْ فَاسْأَلِ اللَّهَ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ، فَقَالَ أَبِی: أَ لَیْسَ مِنْ دِینِکَ أَنَّ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ لاَ یَکُونَانِ مِنَ اللَّهِ لَکَ إِلاَّ بِعَمَلٍ تَسْتَحِقُّهُ بِهِ؟ قَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ: نَعَمْ، قَالَ: فَمَا مَعْنَی دُعَائِی، أَعْمَلُ و اخذ. قَالَ لَهُ أَبُو الْهُذَیْلِ: هَاتِ مَسَائِلَکَ، فَقَالَ لَهُ شَیْخِی أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» قَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ قَدْ أَکْمَلَ لَنَا الدِّینَ، فَقَالَ شَیْخِی: فَخَبِّرْنِی إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ لاَ تَجِدُهَا فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لاَ فِی سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ لاَ فِی قَوْلِ الصَّحَابَةِ وَ لاَ فِی حِیلَةِ فُقَهَائِهِمْ مَا أَنْتَ صَانِعٌ؟ فَقَالَ: هَاتِ. فَقَالَ شَیْخِی: خَبِّرْنِی عَنْ عَشَرَةٍ کُلُّهُمْ عِنِّینٌ وَقَعُوا فِی طُهْرٍ وَاحِدٍ بِامْرَأَةٍ وَ هُمْ مختلفوا الامة، فَمِنْهُمْ مَنْ وَصَلَ إِلَی بَعْضِ حَاجَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَارَبَ حَسَبَ الْإِمْکَانِ مِنْهُ، هَلْ فِی خَلْقِ اللَّهِ الْیَوْمَ مَنْ یَعْرِفُ حَدَّ اللَّهِ فِی کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مِقْدَارَ مَا ارْتَکَبَ مِنَ الْخَطِیئَةِ فَیُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدَّ فِی الدُّنْیَا وَ یُطَهِرَهُ مِنْهُ فِی الْآخِرَةِ، وَ لْنَعْلَمْ مَا یقول فی أن الدین قد أَکْمَلَ لَکَ؟ فَقَالَ: هَیْهَاتَ خَرَجَ آخِرُهَا فِی الْإِمَامَةِ». (اختیار معرفة الرجال ج ۲ ص ۸۳۴)
محمودی می‌گوید پدرم با علاف ملاقات کردند و درباره توفیق صحبت کردند که آیا توفیق در دست خداوند است یا در دست انسان است یا دست هر دو است؛ یعنی بحث کلامی کردند. علاف گفت توفیق کار خداست. علاف معتزلی است و معتزله نمی‌گوید توفیق کار خداست و این کلام اشاعره است. ظاهراً حدیث اشتباه نقل شده است.
آیتﷲ خویی در معجم رجال الحدیث می‌فرماید: این شخص دروغ گفته است و دروغ دلیل بر ضعف نیست؛ شاید عادل هم دروغی بگوید و این دروغ دلیل بر فسق نیست. این شخص موثق نیست ولی ممدوح است و روایات او حسنه هستند چون امام او را تعریف کردند. «و أما ما فی کتاب أبی عبید ﷲ الشاذانی (محمد بن نعیم) من قول فضل بن شاذان، من أنه ظهر له منه (أحمد بن حماد) الکذب: فهو لم یثبت، لأن محمد بن نعیم لم تثبت وثاقته، علی أن ظهور الکذب أحیانا لا ینافی حسن الرجل، فإن الجواد قد یکبو». (معجم رجال الحدیث ج ۲ ص ۱۱۳)
ولکن باید بگوییم حدیثی که امام علیه‌السلام از محمودی پدر تعریف کرده است، حاله محموده به معنای یک صفت نیست و نمی‌خواهد بفرماید او یک صفت خوب داشت بلکه به معنای آن است که او آدم خوبی بود و مدح امام دلیل بر وثاقت است.
حدیثی که درباره کذب یا درباره غصب مال توسط محمودی است هم معلوم نیست از فضل بن شاذان باشد چون راوی این حدیث در کتاب‌های دیگر فضل بن محمد است. حدیثی که درباره غصب مال توسط محمودی است چنین است که می‌گوید محمودی مال مرا حلال می‌دانست یعنی می‌گفت این مال، مال تو نیست. اینکه نصیحت کرد و او قبول نکرد، یعنی گفت باید دلیل بیاوری که این مال، مال تو است؛ بنابراین محمودی پدر و پسر هر دو موثق هستند و هر دو متکلم بوده‌اند.