مباحث مطرح شده در این جلسه:
- دلایل اصاله البرائه
- حدیث رفع
- بررسی احمد بن محمد بن یحیی
- تعویض سند
- توثیق احمد بن محمد بن یحیی از طریق دیگر
اصالة البرائة
حدیث رفع
بررسی احمد بن محمد بن یحیی
حدیث رفع است طبق سند وسائل الشیعه از طریق احمد بن محمد بن یحیی نقل شده است که آیتﷲ خویی فرموده است مجهول است ولی مامقانی او را موثق دانسته است.
محمّد بن علی بن الحسین فی (التوحید) و (الخصال) عن أحمد بن محمّد بن یحیی، عن سعد بن عبدﷲ، عن یعقوب بن یزید، عن حماد بن عیسی، عن حریز بن عبدﷲ، عن أبی عبدﷲ (علیه السلام) قال: قال رسول ﷲ (صلّی ﷲ علیه وآله): رفع عن أُمّتی تسعة أشیاء: الخطأ، والنسیان، وما أُکرهوا علیه، وما لا یعلمون، وما لا یطیقون، وما اضطروا إلیه، والحسد، والطیرة، والتفکر فی الوسوسة فی الخلوة ما لم ینطقوا بشفة. (وسائل الشیعه ج ۱۵ ص ۳۶۹ باب ۵۶ ابواب جهاد النفس ح ۱)
تعویض سند
میتوان سند این حدیث را عوض کرد و سند دیگری برای آن در نظر گرفت که احمد بن محمد بن یحیی در آن نباشد و مشکلی پیش نیاید.
شیخ صدوق این حدیث را از حریز بن عبدﷲ نقل کرده است و همین سند صدوق به حریز بن عبدﷲ است. شیخ طوسی در فهرست خود درباره حریز بن عبدﷲ مینویسد:
حریز بن عبد ﷲ السجستانی، ثقة کوفی، سکن سجستان له کتب، منها کتاب الصلاة، کتاب الزکاة، کتاب الصوم، کتاب النوادر، تعد کلها فی الأصول، أخبرنا بجمیع کتبه و روایاته الشیخ أبو عبد ﷲ محمد بن محمد بن النعمان المفید رحمه ﷲ تعالی عن جعفر بن محمد بن قولویه عن أبی القاسم جعفر بن محمد العلوی الموسوی عن ابن نهیک عن ابن أبی عمیر عن حماد عن حریز. (الفهرست ص ۶۳)
سند دیگر شیخ طوسی: و أخبرنا عدة من أصحابنا عن محمد بن علی بن الحسین عن أبیه عن سعد بن عبد ﷲ و عبد ﷲ بن جعفر و محمد بن یحیی و أحمد بن إدریس و علی بن موسی بن جعفر کلهم عن أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید و علی بن حدید و عبد الرحمن بن أبی نجران عن حماد بن عیسی الجهنی عن حریز.
سند سوم شیخ طوسی: و أخبرنا الحسین بن عبید ﷲ عن أبی محمد الحسن بن حمزة العلوی عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن حماد عن حریز.
شیخ طوسی میفرماید تمام روایات حریز را با این سه سند نقل میکنم و در این سندها احمد بن محمد بن یحیی نیامده است.
آیا شیخ طوسی این حدیث را که صدوق نقل کرده و در آن حریز بن عبدﷲ است، دیده است؟ تمام کتابهای صدوق به طوسی رسیده است ازجمله خصال و توحید و آنها را ملاحظه کرده و این حدیث در آن کتابها آمده است. بااینحال شیخ صدوق فرموده است: اخبرنا بجمیع کتبه و روایاته. لذا حدیث صحیحه است و نیازی به بررسی احمد بن محمد بن یحیی نیست.
با این روش سند بسیاری از روایات، تصحیح میشود و ضعیف نخواهند بود.
اشکال میشود که اگر علما سند صحیح نسبت به احادیث داشتهاند چرا با سند ضعیف نقل کردهاند؟
پاسخ این است که این کار برای تنوع در حدیث بوده است که سندهای مختلفی را نقل کردهاند.
برفرض اینکه کسی تعویض سند را نپذیرد و باید احمد بن محمد بن یحیی بررسی شود، چهار طریق برای توثیق محمد بن یحیی ذکر شد که آیتﷲ خویی آنها را نقد نموده است.
توثیق احمد بن محمد بن یحیی از طریق دیگر
احمد بن حسین بن عبیدﷲ غضائری که معروف به ابن غضائری است، از علمای رجال و بسیار سختگیر است. کتاب رجالی ایشان بسیاری از ثقات را ضعیف دانسته است. مواردی هست که اهل سنت کتابی را مینوشتند و نام مؤلف آن را یک شیعی میگذاشتند تا آن عالم را بدنام کنند مانند حدیقة الشیعه و سلوة الشیعه. احتمال دارد کسی کتاب رجال ابن غضائری را به نام او جعل کرده باشد.
در شرححال حسین بن عبیدﷲ غضائری نوشتند نسبت به احادیث اهلبیت کسی از او اطلاع بیشتری نداشت. ایشان بسیار موثق و دقیق در نقل حدیث است و اعرف در احادیث است. درباره او گفتند احفظ خلق ﷲ باحادیث اهل البیت. ابن ابی جید نیز بسیار موثق است و هر دو از احمد بن محمد بن یحیی نقل کردهاند.
اگر حسین بن عبیدﷲ از کسی نقل کند با توجه به اینکه از قمیها سختگیرتر بوده است، موجب توثیق او میشود.
صاحب معالم مینویسد: و للشّیخ أیضا روایات کثیرة عن أحمد بن محمّد بن یحیی، لکن بواسطة ابن أبی جیّد؛ و الحسین بن عبید اللّه الغضائریّ. (منتقی الجمان ج ۱ ص ۴۱)
علامه مجلسی در الوجیزه میفرماید: أحمد بن محمد بن یحیی العطار، من مشایخ الإجازة و حکم الأصحاب بصحّة حدیثه، یروی عنه الشیخ بتوسّط ابن الغضائری و ابن أبی جید. (الوجیزه ص ۲۴)
شیخ طوسی در مشیخه تهذیب میفرماید: ما ذکرته عن محمد بن یحیی فقد رویته بهذه الاسانید: عن محمد بن یعقوب محمد بن یحیی العطار. واخبرنی به ایضا الحسین بن عبید ﷲ أبو الحسن بن ابی جید القمی جمیعا عن احمد بن محمد بن یحیی عن ابیه محمد بن یحیی العطار. (تهذیب ج ۱۰ ص ۳۸۳)
این سند در تهذیب جلد اول در احادیث ذیل آمده است: ۵۸۵، ۵۹۴، ۸۱۱، ۷۴۵، ۷۳۹، ۶۹۶. در استبصار این سند در احادیث بیشتری وجود دارد.