مباحث مطرح شده در این جلسه:

• حجیت خبر واحد
• استدلال به آیات
• توضیح کلام شیخ انصاری در رسائل
• اشکالات استاد

حجیت خبر واحد

استدلال به آیات

توضیح کلام شیخ انصاری در رسائل

عبارتی از شیخ انصاری نقل شد و گفته شد که در چاپ‌های مختلف رسائل، مختلف است و مراد شیخ انصاری روشن نیست و شاید به همین دلیل در کفایه نیامده است و در کتاب‌های تقریرات هم اشاره نشده است.

عبارت شیخ انصاری چنین است: ثم إن هذه الآیات، علی تقدیر تسلیم دلالة کل واحدة منها علی حجیة الخبر، إنما تدل – بعد تقیید المطلق منها الشامل لخبر العادل وغیره بمفهوم آیة النبأ – علی حجیة خبر العادل الواقعی أو من أخبر عدل واقعی بعدالته، بل یمکن انصراف المفهوم – بحکم الغلبة وشهادة التعلیل بمخافة الوقوع فی الندم – إلی صورة إفادة خبر العادل الظن الاطمئنانی بالصدق، کما هو الغالب مع القطع بالعدالة، فیصیر حاصل مدلول الآیات اعتبار خبر العادل الواقعی بشرط إفادته الظن الاطمئنانی والوثوق، بل هذا أیضا منصرف سائر الآیات، وإن لم یکن انصرافا موجبا لظهور عدم إرادة غیره حتی لا یعارض المنطوق وهو المعبر عنه بالوثوق، نعم لو لم نقل بدلالة آیة النبأ من جهة عدم المفهوم لها اقتصر علی منصرف سائر الآیات وهو الخبر المفید للوثوق وإن لم یکن المخبر عادلا.   (فرائد الاصول ج ۱ ص ۲۹۶)

شیخ انصاری سه مطلب را فرموده است:

۱- فرض کنیم که آیات دلالت بر حجیت خبر واحد می‌کنند، آیا خبر واحد حجت است یا خبر واحد عادل یا خبر واحد ثقه؟ ادله‌ای که مطلق هستند مثل آیه نفر یا آیه سؤال از اهل ذکر یا آیه کتمان می‌فرمایند خبر واحد مطلقاً حجت است ولی آیه نبأ می‌فرماید خبر فاسق حجت نیست و آیه نبأ اطلاق آیات دیگر را قید می‌زند. شیخ انصاری می‌فرماید مفهوم آیه نبأ آیات دیگر را تقیید یا تخصیص می‌زند. (البته شیخ نباید بفرماید مفهوم آیه نبأ قید می‌زند بلکه منطوق آیه نبأ قید می‌زند چون منطوق می‌فرماید خبر فاسق را نپذیرید. در بحث مطلق و مقید گفته شد که اگر دو دلیل مطلق و مقید داریم، ولی هر دو مثبت یا هر دو منفی هستند، محل تقیید نیست. وقتی یک دلیل می‌گوید هر خبر واحدی حجت است و مفهوم آیه می‌گوید خبر عادل حجت است، معلوم است که تقیید نیست).

۲- شیخ می‌فرماید: می‌توانیم بگوییم مفهوم آیه نبأ انصراف دارد به اینکه هر خبر عادلی هم حجت نیست و باید خبر عادلی را پذیرفت که پشیمانی نیاورد و موجب وثوق و اطمینان باشد. به‌عبارت‌دیگر هر خبری حجت نیست و هر خبر عادلی هم حجت نیست بلکه خبر عادلِ موجب اطمینان حجت است. مفهوم آیه (خبر عادل حجت است) به قرینه منطوق آیه (کاری نکنید که موجب پشیمانی بشود)، یعنی خبر عادل اطمینانی حجت است.

۳- برفرض که آیه نبأ مفهوم ندارد، سایر آیات اطلاق دارند و هر خبری را حجت می‌دانند ولیکن این اطلاق به خبر موثق انصراف دارد؛ یعنی خبر واحد موثق حجت است.

اشکالات استاد

دو اشکال کلی وجود دارد:

اول: از عجایب است که شیخ انصاری بفرماید: «انصراف مفهوم آیه نبأ»؛ مگر مفهوم به چیزی انصراف دارد؟! انصراف در باب مطلق و مقید یعنی لفظ و کلمه‌ای به چیزی انصراف داشته باشد. مثلاً کسی که هیچ‌وقت گوشت گاو نمی‌خورد به فرزندش بگوید یک کیلو گوشت بخر؛ این لفظ به گوشت گوسفند انصراف دارد. انصراف به اکمل افراد یا انصراف در غلبه افراد یا انصراف در غلبه وجود از این قبیل است. در انصراف، لفظ به چیزی انصراف دارد. مفهوم، انصراف ندارد چون لفظ ندارد. بله ما از مفهوم تعبیری می‌کنیم اما مفهوم، امری عقلی است که لفظ ندارد، لذا انصراف در آن معنا ندارد. قضیه عقلیه، امری معنوی است و لفظ ندارد لذا انصراف هم ندارد.

دوم: آیه نبأ فرمود: از خبر فاسق تبین کنید یعنی جستجو و تفحص کنید یا از خبر فاسق تحصیل علم کنید. عبارت این است: «و هو الخبر المفید الموثوق». (البته این عبارت غلط است چون ال اسم فاعل و اسم مفعول، عائد می‌خواهد کما اینکه الموثوق به هم غلط است. احتمالاً عبارت این‌گونه صحیح است: «و هو الخبر المفید للوثوق»؛ که در چاپ کنگره این‌گونه آمده است.) علی‌القاعده آیه می‌فرماید در خبری که امکان تحصیل در آن هست، تحصیل علم کنید وگرنه اگر امکان تبین نیست، «فتبینوا» لغو است. فرض آیه این است که درجایی که امکان تحصیل علم هست، تحصیل علم کنید. در قریب به‌اتفاق روایات، تحصیل علم امکان ندارد و لذا آیه این روایات را شامل نمی‌شود تا بگوییم آیه می‌فرماید خبر عادل مورد وثوق و اطمینان. درجایی می‌گویند خبر عادل مفید اطمینان حجت است که امکان تحصیل اطمینان باشد و در این روایات این امکان وجود ندارد.