مباحث مطرح شده در این جلسه:
ترجمه و شرح عبارت شیخ طوسی در کتاب خلاف در مانحن فیه
ترجمه و شرح عبارت شیخ طوسی در کتاب تهذیب در مانحن فیه
حل تعارض بین سه روایت مطرح شده
ترجمه وشرح عبارت شیخ طوسی در ما نحن فیه
شیخ طوسی در مبسوط و استبصار و کتابهای دیگرش این مساله را مطرح کرده است ولی ما دو عبارت از خلاف و تهذیب را می‌خوانیم.
خلاف ج۲ ص۴۴: مسألة ۱۶۶: إذا باع طعاما قفیزا بعشرة دراهم مؤجلة،
فلما حل الأجل أخذ بها طعاما جاز ذلک إذا أخذ مثله، فان زاد علیه لم یجز. و قال الشافعی: یجوز علی القول المشهور، و لم یفصل. و به قال بعض أصحابنا. و قال مالک: لا یجوز، و لم یفصل. دلیلنا: إجماع الفرقة، و أخبارهم و لأن ذلک یؤدی الی بیع طعام بطعام، فالتفاضل فیه لا یجوز. و القول الآخر الذی لأصحابنا قوی، لأنه بیع طعام بدراهم فی القفیزین معا، لا بیع طعام بطعام، فلا یحتاج إلی اعتبار المثلیة.
احتمالا غالب اینگونه معاملات که برای فرار از رباست، بحث در تفاضل و زیادی است، لذا شیخ طوسی زیادی را فرمود.
شیخ دلیل خود را اجماع ذکر می‌کند در حالیکه خودش می‌گوید بعض اصحاب قائل به جواز شده‌اند. از اینجا معلوم می‌شود که شیخ طوسی اجماع را نظر همه نمی‌داند، و یا اینکه اجماع به معنای قواعد است.
دلیل دیگر ایشان هم روایات است که در تهذیب به آن اشاره می‌کنیم.
تهذیب ج۷ ص۳۶ و ۳۷: شیخ سه روایت را نقل می‌کند که ظاهرشان تعارض است. سپس می‌فرماید:
قال محمد بن الحسن: الذی افتی به ما تضمنه هذا الخبر الاخیر من انه إذا کان الذی اسلف فیه دراهم لم یجز له ان یبیع علیه بدراهم لانه یکون قد باع دراهم بدراهم وربما کان فیه زیادة أو نقصان وذلک ربا.
روایتی که شیخ طبق آن فتوا می‌دهد این حدیث است: حدیث۱۲۹: فاما الذی رواه محمد بن یحیی عن بنان بن محمد عن موسی بن القاسم عن علی بن جعفر قال: سألته عن رجل له علی آخر تمر أو شعیر أو حنطة أیاخذ بقیمته دراهم؟ قال: إذا قومه دراهم فسد لان الاصل الذی یشتری به دراهم فلا یصلح دراهم بدراهم، وسألته عن رجل اعطی عبده عشرة دراهم علی ان یؤدی العبد کل شهر عشرة دراهم أیحل ذلک؟ قال: لا بأس.
اولا اینجا فرمود زیادی یا نقصان فرقی ندارد برخلاف کتاب خلاف که فقط زیادی را فرمود. ثانیا مکاسب یا مصباح الفقاهه گفته‌اند بحث شیخ طوسی فقط در بیع طعام است، اینجا می‌فرماید دربیع درهم به درهم نیز جایز نیست.
دو روایت دیگری که شیخ در این باب ذکر کرده است چنین است:
حدیث۱۲۷: أحمد بن محمد عن ابن ابی عمیر عن ابان بن عثمان عن بعض اصحابنا عن ابی عبد ﷲ علیه‌السلام فی الرجل یسلف الدراهم فی الطعام إلی أجل فیحل الطعام فیقول: لیس عندی طعام ولکن انظر ما قیمته فخذ منی ثمنه قال: لا بأس بذلک.
حدیث۱۲۸: سهل بن زیاد عن معاویة بن حکیم عن الحسن بن علی ابن فضال قال: کتبت إلی ابی الحسن علیه‌السلام الرجل یسلفنی فی الطعام فیجئ الوقت ولیس عندی طعام أعطیه بقیمته دراهم؟ قال: نعم.
قابل ذکر است که شیخ طوسی فرمود دلیل ما اخبارهم است، ولی فقط یک روایت است و دو روایت متعارض دارد. معلوم می‌شود اخبارهم یعنی حدیثی که شیخ صحیح می‌داند.
در ذهن شیخ این است که اگر چیزی با چیز دیگر معامله شد، عوضِ عوض، عوض است. یعنی در واقع بیع درهم به درهم است، چون خرما در معامله اول عوض است، و پول در معامله دوم عوض است، و عوضِ عوض، عوض است. در نتیجه بیع درهم به درهم است لذا می‌فرماید ربا می‌شود.
حل تعارض این روایات در بیان شیخ طوسی:
ولا تنافی بین هذا الخبر وبین الخبرین الاولین، لان الخبر الاول اولا مرسل غیر مسند، ولو کان مسندا لکان قوله انظر ما قیمته فخذ منی ثمنه یحتمل أن یکون اراد انظر ما قیمته علی السعر الذی اخذت منی، لانا قد بینا انه یجوز له ان یأخذ القیمة برأس ماله من غیر زیادة ولا نقصان، والخبر الثانی ایضا مثل ذلک، ولیس فی واحد من الخبرین انه یعطیه القیمة بسعر الوقت، وإذا احتمل ما ذکرناه فلا تنافی بینهما علی حال علی ان الخبرین یحتملان وجها آخر وهو ان یکون انما جاز له ان یأخذ الدراهم بقیمته إذا کان قد اعطاه فی وقت السلف غیر الدراهم ولا یؤدی ذلک إلی الربا لاختلاف الجنسین وخاصة الخبر الاول، لانه لیس فیه اکثر من انه یجوز له ان یأخذ الثمن، ولیس فیه ان یأخذ الثمن من جنس ما اعطاه أو جنس آخر، والذی یکشف عما ذکرناه ما رواه.
