مباحث مطرح شده در این جلسه:

• شکل‌گیری اعتباریات بر اساس احتیاجات
• انواع اعتباریات

گفته شد که شرکت‌ها، اعتباراتی هستند که بشر برای آسان شدن کارهایش و رفع نیازهایش درست کرده است. به همین مناسبت بحث پیرامون اعتباریات است و کلام علامه طباطبایی و شهید مطهری اعلی ﷲ مقامهما در اصول فلسفه و روش رئالیسم بیان و بررسی می‌کردیم.

شکل‌گیری اعتباریات بر اساس احتیاجات

اعتباریات بر اساس احتیاجات بشر درست می‌شوند و این احتیاجات انسان به تعبیر علامه طباطبایی مثل رودخانه زاینده‌رود است که هر چه جلوتر می‌آید گسترده‌تر و بزرگ‌تر می‌شود. انسان‌های اولیه در غار زندگی می‌کردند یا امروزه در اندونزی یا تایلند انسان‌هایی هستند که از ابتدای عمر تا انتهای عمر روی درخت زندگی می‌کنند. اگر از این افراد سؤال شود احتیاجاتشان چیست؟ می‌گویند مهم‌ترین احتیاج ما تیشه یا اره است؛ اما امروزه اینترنت، مبل، تلویزیون و… از مهم‌ترین احتیاجات است و هرچه پیش برویم احتیاجات بیشتر می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر مصادیق احتیاج انسان بیشتر می‌شود. در قدیم نیازی به شرکت نبود و دو نفر باهم معامله می‌کردند اما امروزه بر اساس نیاز بشر شرکت درست شده است و قطعاً در صدسال آینده تغییر خواهد کرد.

نیازها بر اساس نوع زندگی شکل می‌گیرند. مثلاً نیاز باغبان با نیاز تاجر متفاوت است. کسی که با گل و گیاه سروکار دارد، در عمرش با دروغ و کلک و کلاه‌برداری آشنا نیست، برخلاف تاجر که با انواع دروغ و کلک و غل و غش آشنا است. به همین تناسب نیازهای ایشان هم متفاوت است. نیازها و برخی از فکرها بر اساس نوع زندگی است.

انواع اعتباریات

اعتباریات بر دو گونه هستند: اعتباریات قبل الاجتماع و اعتباریات بعد الاجتماع. (اصول فلسفه و روش رئالیسم ط-صدرا ج ۲ ص ۲۰۲) اعتباریاتی مربوط به زندگی اجتماعی است و اعتباریاتی مربوط به زندگی فردی است. (شرکت‌های بازرگانی جزء اعتباریات بعد الاجتماع هستند). اعتباریات قبل الاجتماع مثل وجوب و ضرورت، چیزهایی که مربوط به فکر، تغذیه، رشد و نمو، دفاع از خود است، چه جامعه‌ای در کار باشد و چه جامعه‌ای در کار نباشد، انسان از خود در برابر خطرات دفاع می‌کند، حتی حیوان هم همین‌طور است. مالکیت شخصی نیز از این قبیل است. اینکه چیزی به یک نفر اختصاص دارد و هیچ انسان یا حیوان دیگری حق ورود به آن را ندارد، اعتبار قبل الاجتماع است که مالکیت از آن درست می‌شود. از حق اختصاص، مالکیت درست می‌شود که انسان از آن دفاع می‌کند. وجوب یعنی رابطه علت و معلولی بین دو چیز وجود دارد. هرکسی برای فعل خود دلیلی می‌تراشد که آن وجوب و ضرورت است و اعتبار قبل الاجتماع است.

بحث ما در اعتباریات بعد الاجتماع است. وقتی زندگی اجتماعی شکل می‌گیرد، هرکسی باید این را بپذیرد که سود و نفع شخصی‌اش وقتی تأمین می‌شود که سود شخصی دیگری تأمین شود. ازدواج یکی از اعتبارات مربوط به اجتماع است. اینکه این دو نفر باهم خانواده را تشکیل می‌دهند و هرکدام همسر دیگری است نه فرد سومی و تربیت فرزند به عهده این دو نفر است. اعتبارات بعد الاجتماع مثل حسن و قبح است. حسن و قبح مربوط به جامعه متمدن است به این معنا که تمدن آن‌ها اقتضاء می‌کند که چیزهایی را خوب بدانند و چیزهایی را بد بدانند. این مربوط به عقل عملی است لذا نسبی بودن آن‌ها اشکالی ایجاد نمی‌کند. خوب و بد تابع تمایلات افراد جامعه است. کسی که مریض است کمپوت را تلخ می‌داند بااینکه شیرین است یا کسی که مریض است بااینکه غذا نخورده است می‌گوید سیر هستم. خوبی و بدی هم مثل این دو مثال تابع طبع هستند. خوبی چیزی است که پسندیده و ملائم طبع انسان باشد و بدی هم چیزی است که زشت و غیر ملائم با طبع انسان باشد.

یکی دیگر از اعتباریات بعد الاجتماع آن است که هر انسانی در جامعه دنبال انتخاب راه آسان‌تر و سبک‌تر و پرسودتر است. حیوانات هم تااندازه‌ای این را دارند.

در جامعه هرکسی دنبال انتخاب است و انتخاب هم اعتبار است. حیوان زحمت می‌کشد و خودش غذایش را تأمین می‌کند و می‌خورد؛ اما انسان از چیزی کمک می‌گیرد و به‌وسیله چیزی یا کسی غذایش را کسب می‌کند و غذایش را می‌خورد. زمانی گوشت را با دندان می‌برید، بعد از مدتی سنگ‌های تیز را یافت سپس آهن و بعدازآن چرخ‌گوشت و لیزر و… این انتخاب راه آسان‌تر است ولی حیوان این کار را نمی‌کند. زمانی خریدوفروش به‌صورت حضوری و در بازار بود ولی امروزه اینترنتی و غیرحضوری است و خریدار و فروشنده یکدیگر را نمی‌بینند و در آینده هم نوع دیگری خواهد بود. انتخاب یا قاعده اخفّ اسهل موجب می‌شود که روزبه‌روز چیزهای جدیدی اعتبار شوند. زمانی انسان سوار حیوان چهارپا می‌شد و به مقصد می‌رسید، بعد اتومبیل و قطار و هواپیما سوار شد ولی حیوانات سوار حیوان دیگر یا وسیله نقلیه نمی‌شوند تا به مقصد برسند. این اعتبارات است که بر اساس احتیاج و نوعی انتخاب راه آسان‌تر شکل می‌گیرد. اینکه کالایی را از یک شخص بخرند، تضمین زیادی ندارد که اصیل باشد، سالم باشد و قیمتش مناسب باشد. ولی خرید کالا از شرکت ضمانت‌های زیادی دارد؛ از قبیل ضمانت اصالت، سلامت، قیمت و…