مباحث مطرح شده در این جلسه:
- شهادت زن در حق الناس
- بررسی روایات
اثبات ادعای افلاس
افلاس و حجر یا حقﷲ است یا حق‌الناس و درجایی که حق‌الناس است غیرمالی است ولی مسائل مالی را به دنبال دارد. بحث در آن است که شهادت زن در چه مواردی قبول می‌شود.
باب ۲۴ از کتاب الشهادات پنجاه‌ویک روایت است و این کثرت روایات موجب شده است که صاحب جواهر فرموده‌اند اختلاف علماء در این مسئله بسیار است. ابتدا روایات نقل می‌شود سپس وجه جمع آن‌ها بیان می‌شود.
بررسی روایات شهادت زن در حق‌الناس
حدیث سی و هفتم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْبَرْقِیِّ عَنِ اَلنَّوْفَلِیِّ عَنِ اَلسَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: فِی امْرَأَةٍ ادَّعَتْ آن‌ها حَاضَتْ ثَلاَثَ حِیَضٍ فِی شَهْرٍ وَاحِدٍ فَقَالَ کَلِّفُوا نِسْوَةً مِنْ بِطَانَتِهَا أَنَّ حَیْضَهَا کَانَ فِیمَا مَضَی عَلَی مَا ادَّعَتْ فَإِنْ شَهِدْنَ صَدَقَتْ وَ إِلاَ فَهِیَ کَاذِبَةٌ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۱ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۳۷)
این حدیث دلالت دارد که شهادت زن بدون مرد در باب حیض پذیرفته می‌شود. سند حدیث موثقه است.
حدیث سی و هشتم: وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: شَهَادَةُ الْقَابِلَةِ جَائِزَةٌ عَلَی أَنَّهُ اسْتَهَلَّ أَوْ بَرَزَ مَیِّتاً إِذَا سُئِلَ عَنْهَا فَعُدِلَتْ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۲ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۳۸)
عنه یعنی احمد بن محمد بن عیسی از علی ابن حکم که موثق است از سیف بن عمیره که موثق است از عمرو بن شمر که ضعیف است. درباره وی گفته‌اند: زاد فی کتب جابر احادیث. جابر بن یزید جعفی از امام باقر علیه‌السلام احادیثی نقل کرده است. نوع روایاتی که در آن‌ها غلو است از ایشان نقل شده است. خودش آدم خوبی است ولی کتاب‌های او را عمرو بن شمر به منزل می‌برد و چند صفحه می‌کَند و احادیثی جعلی را جایگزین می‌کرد.
سنی‌ها درباره جابر کتاب نوشته‌اند و او را زیر سؤال برده‌اند درحالی‌که اگر حدیثی سالم است و از جابر نقل شده است، ایرادی ندارد ولی اگر حدیثی مشکل دارد، عمرو بن شمر جعل کرده و به او نسبت داده است.
طبق این حدیث شهادت قابله در تولد بچه نافذ است.
حدیث سی و نهم: وَ عَنْهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِیهِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عِیسَی قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ هَلْ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِی التَّزْوِیجِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ مَعَهُنَ رَجُلٌ قَالَ لاَ هَذَا لاَ یَسْتَقِیمُ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۲ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۳۹)
حدیث ضعیف است زیرا اسماعیل بن عیسی مجهول است.
حدیث چهلم: وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ امْرَأَةٍ ادَّعَی بَعْضُ أَهْلِهَا آن‌ها أَوْصَتْ عِنْدَ مَوْتِهَا مِنْ ثُلُثِهَا بِعِتْقِ رَقِیقٍ لَهَا أَ یُعْتَقُ ذَلِکَ وَ لَیْسَ عَلَی ذَلِکَ شَاهِدٌ إِلاَّ النِّسَاءُ قَالَ لاَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِسَاءِ فِی هَذَا. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۲ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۰)
محمد بن اسماعیل بزیع موثق است.
حدیث چهل و یکم: وَ عَنْهُ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَلاَمُ قَالَ: قَالَ: تَجُوزُ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ فِی اسْتِهْلاَلٍ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۲ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۱)
احمد بن محمد بن عیسی از حسین موسی نوبختی از یزید بن اسحاق که جلیل‌القدر در ترویج تشیع است. حدیث معتبر است.
قبلاً گفته شد که شهادت زن در باب رؤیت هلال اعتبار ندارد اما این حدیث صریحاً می‌فرماید اعتبار دارد و این حدیث با حدیث قبلی تعارض دارد.
حدیث چهل و دوم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ اِبْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ اَلسَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ‌عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: شَهَادَةُ النِّسَاءِ لاَ تَجُوزُ فِی طَلاَقٍ وَ لاَ نِکَاحٍ وَ لاَ فِی حُدُودٍ إِلاَّ فِی الدُّیُونِ وَ مَا لاَ یَسْتَطِیعُ الرِّجَالُ النَظَرَ إِلَیْهِ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۲ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۲)
محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی. درباره‌اش گفته‌اند: یعتمد المراسیل، ولی کسی که به حدیث ضعیف اعتماد می‌کند، خودش مشکلی ندارد. لذا خودش موثق است اما اگر حدیثی نقل کند معلوم نیست حدیثش پذیرفته شود، اما این حدیث مرسل نیست لذا پذیرفته می‌شود.
این حدیث می‌فرماید: شهادت زن در طلاق و نکاح و حدود جایز نیست اما در دین جایز است. قبلاً احادیثی داشتیم که شهادت زن در نکاح قبول می‌شود و در حدود شهادت دو زن منضما به سه مرد قبول می‌شود.
حدیث چهل و سوم: وَ عَنْهُ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَجَازَ شَهَادَةَ النِّسَاءِ فِی الدَّیْنِ وَ لَیْسَ مَعَهُنَ رَجُلٌ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۳ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۳)
این سند بسیار معتبر است.
پیامبر شهادت زن در دین را بدون شهادت مرد پذیرفت.
حدیث چهل و چهارم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ اَلْعُبَیْدِیِّ عَنْ خِرَاشٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ: فِی أَرْبَعَةٍ شَهِدُوا عَلَی امْرَأَةٍ بِالزِّنَا فَقَالَتْ أَنَا بِکْرٌ فَنَظَرَ إِلَیْهَا النِّسَاءُ فَوَجَدْنَهَا بِکْراً فَقَالَ تُقْبَلُ شَهَادَةُ النِسَاءِ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۳ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۴)
محمد بن علی بن محبوب، قمی است برخلاف ابن محبوب‌های دیگر که کوفی هستند. عبیدی یعنی محمد بن عیسی. خراش اشتباه است و خَدّاش صحیح است. خداش بن ابراهیم موثق است.
حدیث چهل و پنجم: وَ عَنْهُ (عَنِ اِبْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ اِبْنِ سِنَانٍ) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: تَجُوزُ شَهَادَةُ الْقَابِلَةِ فِی الْمَوْلُودِ إِذَا اسْتَهَلَّ وَ صَاحَ فِی الْمِیرَاثِ وَ یُوَرَّثُ الرُّبُعَ مِنَ الْمِیرَاثِ بِقَدْرِ شَهَادَةِ امْرَأَةٍ وَاحِدَةٍ قُلْتُ فَإِنْ کَانَتِ امْرَأَتَیْنِ قَالَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُمَا فِی النِصْفِ مِنَ الْمِیرَاثِ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۴ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۵)
اگر در حدیثی ابن سنان بود، چنانچه عبدﷲ بن سنان باشد، موثق است و اگر محمد بن سنان باشد، ضعیف است. با توجه به اینکه ابن محبوب از محمد بن سنان نقل نمی‌کند، عبدﷲ بن سنان است لذا حدیث معتبر است.
حدیث چهل و ششم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ شَهَادَةِ الْقَابِلَةِ فِی الْوِلاَدَةِ قَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ الْوَاحِدَةِ وَ شَهَادَةُ النِسَاءِ فِی الْمَنْفُوسِ وَ الْعُذْرَةِ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۴ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۶)
این حدیث از صدوق نقل شده است برخلاف احادیث قبلی که از تهذیب شیخ طوسی نقل شده است.
حلبی‌ها کوفی هستند. صدوق از عبیدﷲ بن علی حلبی نقل کرده است و سند صدوق به او صحیح است.
اگر این روایت مفهوم داشته باشد، یعنی شهادت زن در دین قبول نمی‌شود.
حدیث چهل و هفتم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ (یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ الصَّیْرَفِیِّ) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ فِی رَجُلٍ مَاتَ وَ لَهُ أُمُّ وَلَدٍ وَ قَدْ جَعَلَ لَهَا سَیِّدُهَا شَیْئاً فِی حَیَاتِهِ ثُمَّ مَاتَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَهَا (مَا أَثَابَهَا) بِهِ سَیِّدُهَا فِی حَیَاتِهِ مَعْرُوفٌ لَهَا ذَلِکَ تُقْبَلُ عَلَی ذَلِکَ شَهَادَةُ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الْخَدَمِ غَیْرِ الْمُتَهَمِینَ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۴ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۷)
سند صدوق به ابن ابی عمیر صحیح است و او از امام هفتم نقل می‌کند.
شهادت زن در باب ارث یا هبه که مسائل مالی هستند، پذیرفته می‌شود. حدیث بعدی می‌فرماید اگر چهار زن بودند در کل ارث، اگر سه زن بودند در سه‌چهارم ارث، اگر دو زن بودند در نصف ارث و اگر یک زن بود در یک‌چهارم ارث پذیرفته می‌شود.
حدیث چهل و هشتم: قَالَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: إِنْ کَانَتِ امْرَأَتَیْنِ تَجُوزُ شَهَادَتُهُمَا فِی نِصْفِ الْمِیرَاثِ وَ إِنْ کُنَّ ثَلاَثَ نِسْوَةٍ جَازَتْ شَهَادَتُهُنَّ فِی ثَلاَثَةِ أَرْبَاعِ الْمِیرَاثِ وَ إِنْ کُنَّ أَرْبَعاً جَازَتْ شَهَادَتُهُنَّ فِی الْمِیرَاثِ کُلِهِ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۵ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۸)
در من لا یحضره الفقیه روایات فراوانی هست که صدوق می‌گوید: قال الصادق علیه‌السلام. امام خمینی می‌فرماید: هرجایی که صدوق فرموده است قال الصادق، قبول می‌شود چون قطعی گفته است، اما اگر بگوید عن الصادق قبول نمی‌شود چون قطعی نگفته است.
برخی می‌گویند در هر دو صورت مرسل است و یقین صدوق برای ما حجت نیست و اعتبار ندارد. افرادی مثل میرزای نائینی این روایات را می‌پذیرند. بعضی گفته‌اند احادیث من لا یحضره الفقیه پذیرفته می‌شود چون صدوق در ابتدای کتاب گفته است احادیث این کتاب بینی و بین ﷲ حجت است. ولکن احادیثی در این کتاب وجود دارد راویان آن یقیناً ضعیف هستند. آیتﷲ تبریزی می‌فرمود: در ابتدای کتاب گفته است آنچه نقل می‌کنم بین و بین ﷲ حجت است و این تا چهل پنجاه صفحه در ذهن صدوق بوده است ولی فراموش کرده است لذا باید هر حدیثی جداگانه بررسی شود. ولکن مقدمه کتاب را آخر کتاب می‌نویسند و صدوق مقدمه را پس از اتمام نوشته است زیرا به محمد بن نعمه می‌گوید این همان چیزی است که می‌خواهی. به‌عبارت‌دیگر صدوق فراموش نکرده است بلکه خودش معتبر می‌دانسته است و اعتبار صدوق برای ما حجیت ندارد.
حدیث چهل و نهم: وَ فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِیدَ تَقَدَّمَتْ فِی إِسْبَاغِ الْوُضُوءِ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: سُئِلَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ امْرَأَةٍ قِیلَ آن‌ها زَنَتْ فَذَکَرَتِ الْمَرْأَةُ آن‌ها بِکْرٌ فَأَمَرَ النِّسَاءَ أَنْ یَنْظُرْنَ إِلَیْهَا فَنَظَرْنَ إِلَیْهَا فَوَجَدْنَهَا بِکْراً فَقَالَ مَا کُنْتُ لِأَضْرِبَ مَنْ عَلَیْهَا خَاتَمٌ مِنَ اللَّهِ وَ کَانَ یُجِیزُ شَهَادَةَ النِسَاءِ فِی مِثْلِ هَذَا. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۵ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۴۹)
هر وقت شیخ حر عالمی در وسائل الشیعه از کتب اربعه نقل می‌کند با نام شخص شروع می‌کند و هر وقت از غیر آن نقل می‌کند با نام کتاب شروع می‌کند.
سند حدیث معتبر است.
حدیث پنجاهم: وَ فِی اَلْعِلَلِ وَ عُیُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِیدِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِیمَا کَتَبَ إِلَیْهِ مِنَ الْعِلَلِ وَ عِلَّةُ تَرْکِ شَهَادَةِ النِّسَاءِ فِی الطَّلاَقِ وَ الْهِلاَلِ لِضَعْفِهِنَّ عَنِ الرُّؤْیَةِ وَ مُحَابَاتِهِنَّ النِّسَاءَ فِی الطَّلاَقِ فَلِذَلِکَ لاَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ إِلاَّ فِی مَوْضِعِ ضَرُورَةٍ مِثْلِ شَهَادَةِ الْقَابِلَةِ وَ مَا لاَ یَجُوزُ لِلرِّجَالِ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَیْهِ کَضَرُورَةِ تَجْوِیزِ شَهَادَةِ أَهْلِ الْکِتَابِ، إِذَا لَمْ یُوجَدْ غَیْرُهُمْ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اِثْنٰانِ ذَوٰا عَدْلٍ مِنْکُمْ مُسْلِمَیْنِ أَوْ آخَرٰانِ مِنْ غَیْرِکُمْ کَافِرَیْنِ وَ مِثْلِ شَهَادَةِ الصِبْیَانِ عَلَی الْقَتْلِ إِذَا لَمْ یُوجَدْ غَیْرُهُمْ. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۵ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۵۰)
محمد بن سنان قابل‌اعتماد نیست لذا حدیث اعتبار ندارد. ضرورت یعنی نفاس و حیض نه اینکه به معنای ضرورت فقهی و از احکام ثانویه باشد.
حدیث پنجاه‌ویکم: اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ شُعْبَةَ فِی تُحَفِ الْعُقُولِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی حَدِیثٍ قَالَ: وَ أَمَّا شَهَادَةُ الْمَرْأَةِ وَحْدَهَا الَّتِی جَازَتْ فَهِیَ الْقَابِلَةُ جَازَتْ شَهَادَتُهَا مَعَ الرِّضَا فَإِنْ لَمْ یَکُنْ رِضًا فَلاَ أَقَلَّ مِنِ امْرَأَتَیْنِ تَقُومُ الْمَرْأَتَانِ بَدَلَ الرَّجُلِ لِلضَّرُورَةِ لِأَنَّ الرَجُلَ لاَ یُمْکِنُهُ أَنْ یَقُومَ مَقَامَهَا فَإِنْ کَانَتْ وَحْدَهَا قُبِلَ قَوْلُهَا مَعَ یَمِینِهَا. (وسائل الشیعه ج ۲۷ ص ۳۶۵ باب ۲۴ از ابواب کتاب الشهادات ح ۵۱)
تحف العقول از امام دهم نقل کرده است. سند ابن شعبه به امام علیه‌السلام معلوم نیست. ثانیا کتاب تحف العقول مشکل دارد. اولین حدیثی که شیخ انصاری در مکاسب نقل کرده است از تحف العقول بود و به آن اعتماد کرده است اما اعتماد شیخ دلیل نمی‌شود. سید یزدی آن حدیث را معتبر نمی‌دانست ولی مرحوم شهیدی آن را قبول کرد. این کتاب در بحث‌های فقهی قابل‌اعتماد نیست.
مع الرضا یعنی مورد اتهام نباشد و مردم یا طرفین دعوا او را قبول داشته باشند. در غیر این صورت باید دو زن یا چهار زن باشند.