• بررسی مصادیق مطلق و مقید: علم جنس
• تفاوت نکره، اسم جنس و علم جنس

آخوند در بحث مطلق و مقید به تبع کتابهای دیگر که الفاظی را مطلق دانسته اند، آن الفاظ را مورد بحث قرار می دهد. اولین مورد اسم جنس است که آخوند می گوید اسم جنس بر ماهیت مطلقه یا ماهیت لابشرط قسمی وضع شده است. مورد دوم علم جنس است مانند العقرب و الثعلب.

تفاوت نکره، اسم جنس و علم جنس

به این مناسبت بحث می شود که تفاوت اسم جنس و علم جنس چیست؟ گاهی اسم جنس را مترادف با نکره به کار می برند مثل رجلٌ. علم جنس هم دلالت بر شیوع و گسترش دارد اما جزء معارف است و نکره نیست. آخوند فرموده است علمای ادبیات گفته اند علم جنس با اسم جنس فرقی ندارند و تفاوت آن مثل زینب و شمس است که یکی مونث حقیقی و دیگری مونث مجازی است. معرف و نکره حقیقی و وجازی داریم. عقرب نکره است حقیقتاً اما العقرب نکره است مجازا. اشکالی که درباره اسم جنس گفته شد را در علم جنس هم تکرار می کنند.

در سیوطی آمده است: و وضعوا لبعض الاجناس علم. ولی این وضع لفظا و عام است. نکره، اسم جنس و علم جنس در ادبیات معنایی دارند. نکره به نکره مقصوده و غیر مقصوده تقسیم می شود. نکره مقصوده، عام نبوده و شامل همه افراد نمی شود، مانند: «یا رجلا خذ بیدی». پس هر اسم جنسی نکره نیست. وقتی واضع می خواهد کلمه ای را وضع کند، جنس های مختلفی را در نظر می گیرد. جنس مرد، جنس درخت، جنس فرش. گاهی این را در نظر می گیرد که این جنس که کله ای دارد و شکمی و دست و پایی، کلمه ای را وضع می کند مثل رجل که نکره است، یعنی کلمه رجل بر این جسم خاص وضع شده است و به معین و غیر معین تقسیم می شود. اسم جنس آن است که بر یک کلی وضع شده است مثلا درخت. این درخت خاص نیست چون با درخت دیگر فرق می کند. وضاع همه درخت ها را می بیند و بر قدر مشترک یک کلمه وضع می کند. اسم جنس آن است که بر یک معنا که در ذهن وضاع است، کلمه ای را وضع می کند .

علم جنس یعنی یک شخص یک اسم خاص دارد که علم و معرفه است و یک اسم جنس دارد مثل رجل یا مراه. اما در مورد شیر اینطور نیست. آدم یک اسم خاص دارد مثل زید و یک اسم کلی دارد مثل انسان. اما شیر اسم خاص ندارد. (اگر بر حیوانی اسمی گذاشته اند، عنایتی به آن نیست). در انسان غیر از اینکه رجل است، با رجل دیگر فرق دارد مثلا یکی عالم است و دیگری جاهل است، یکی مومن است و دیگری کافر است، یکی در شهری ساکن است و دیگری در شهر دیگری ساکن است اما در مورد حیوان چنین عنایتی نیست لذا لازم نیست علم شخصی برای آن وجود داشته باشد. وقتی شیر گفته می شود تصور از آن در ذهن واضع است لذا کلمه شیر برای یک صورت ذهنی وضع می شود که آن صورت ذهنی فرد واحد معین است و مصادیق متعدد خارجی دارد. اسم جنس کلی است لذا معرفه نیست اما علم جنس خصوصیتی هم دارد که همان تصور ذهنی است. کلمه اسد، العقرب و … بر صورت ذهنی وضع شده اند که علم است لذا معرفه است گرچه صورت ذهنی بر مصادیق متعدد صدق می کند لذا نکره است.

این تفاوت بین نکره، اسم جنس و علم جنس است نه آن چیزی که در کفایه بیان شده است.

بررسی مصادیق مطلق و مقید: علم جنس

آیا اسم جنس یا علم جنس، مطلق هستند؟

برخی گفته اند البیت العتیق در آیه شریفه: «وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتيق‏» (حج/۲۹) اطلاق دارد و فرقی ندارد که پرده داشته باشد یا پرده نداشته باشد، درب آن باز باشد یا بسته باشد، طبقه هکف یا طبقه فوقانی. گاهی اطلاق در اعلام مفرده جاری می شود؛ پس چرا می گویند مطلق دلالت بر عموم و شیوع دارد؟ برخی گفته اند باید بین مطلق که حالت های مختلف دارد و مطلق که افراد مختلف دارد، فرق گذارد. این مطلب از ان جا نشأت می گیرد که کتابهای لغت یا صرف و نحو، نمی گویند اسم جنس یعنی مادل علی شایع فی جنسه و این تعریف در کتابهای اصولی آمده است. کتابهای لغت یا صرف و نحو می گویند اسم جنس یعنی آنچه بر افراد مشابه خود دلالت دارد. مطلق آن است که بر چیزی دلالت دارد که در مشابه های خود هست. این همان کلام رجل همدانی است که کلی طبیعی در خارج به وجود وحدانی موجود است و آن وجود وحدانی پشت کوه قاف است و نسبت او با افراد، نسبت اب واحد است به ابناء. ابوعلی سینا فرموده است کلی طبیعی وجود خارجی ندارد و وجودش به وجود افراد است مثل آباء با ابناء.

حاشیه ملا عبدﷲ می گوید: «و الحق ان وجود الطبیعی بمعنی وجود اشخاصه». این دو پهلو حرف زدن است و معلوم نیست موافق کدام نظر است. در حوزه می گویند حق آن است که کلی طبیعی وجود ندارد که کلام بوعلی سینا است لکن ممکن است بگوییم کلی طبیعی وجود دارد.