مباحث مطرح شده در این جلسه:

• اجماع
• تعریف اجماع از نظر اهل سنت
• عمل اهل مدینه

اجماع

تعریف اجماع از نظر اهل سنت

دیدگاه اهل سنت ذکر شد و گفته شد که اجماع در اصول دین بحث مفصلی دارد که وارد آن نمی‌شویم.

ریشه و اصل اجماع، اهل سنت است چون برای مشروعیت خلافت ابوبکر دلیلی نداشتند و آن را برای مشروعیت بخشیدن به خلافت ابوبکر درست کردند درحالی‌که اصلاً اجماع اتفاق نیفتاد چون امیرالمؤمنین علیه‌السلام، عباس و دیگران بیعت نکردند.

در کتاب‌های اهل سنت، کلمه آثار ذکر شده است؛ مثلاً کنزالعمال متقی هندی گاهی می‌گوید حدیث موقوف و گاهی می‌گوید آثار. اگر حدیثی تا رسول خدا سند داشت، سنی‌ها آن را مرفوعه می‌نامند. اگر حدیثی تا صحابه سند داشت، اهل سنت آن را موقوف می‌نامند یعنی کلام صحابه است. اگر سند حدیث به تابعین رسید، آن را آثار می‌نامند، یعنی کلام تابعین است. معمولاً اهل سنت حدیث مرفوعه و موقوفه را حجت می‌دانند و آثار را حجت نمی‌دانند.

ابوحنیفه می‌گوید: آخذ بکتاب اللّه فان لم اجد فبسنة رسول اللّه صلی‌ﷲ‌علیه‌وآله فان لم اجد فی کتاب اللّه و لا سنة رسول اللّه اخذت بقول الصحابة، آخذ بقول من شئت منهم و أدع من شئت منهم و لا اخرج من قولهم الی قول غیرهم فامّا اذا انتهی الامر – او جاء – الی ابراهیم و ابن الشعبی و ابن سیرین و الحسن و عطاء و سعید بن مسیب وعدّ رجالا – فقوم اجتهدوا – فأجتهد کما اجتهدوا. (الفتاوی الهندیه ج ۳ ص ۳۲۱)

در جای دیگر می‌گوید: تقلید الصحابی واجب یترک القیاس به لاحتمال السماع من النبی.

ذَهَبَ جُمْهُورُ الأْصُولِیِّینَ مِنَ الْحَنَفِیَّةِ، وَهُوَ قَوْل مَالِکٍ وَالشَّافِعِیِّ فِی الْقَدِیمِ وَرِوَایَةٌ عَنْ أَحْمَدَ إِلَی أَنَّ قَوْل الصَّحَابِیِّ فِیمَا یُمْکِنُ فِیهِ الرَّأْیُ مُلْحَقٌ بِالسُّنَّةِ لِغَیْرِ الصَّحَابِیِّ، فَیَجِبُ عَلَیْهِ تَقْلِیدُهُ وَتَرْکُ رَأْیِهِ، لاَ فِی حَقِّ صَحَابِیٍ آخَرَ. (فواتح الرحموت مع مسلم الثبوت)

حدیثی نقل است: اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم. تنها مستند و مدرک این حدیث، سمند عبد بن حمید است. این حدیث نزد اهل سنت هم اعتبار ندارد.

النُّجُومُ أَمَنَةٌ لِلسَّمَاءِ، فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ أَتَی السَّمَاءَ مَا تُوعَدُ، وَأَنَا أَمَنَةٌ لِأَصْحَابِی، فَإِذَا ذَهَبْتُ أَتَی أَصْحَابِی مَا یُوعَدُونَ، وَأَصْحَابِی أَمَنَةٌ لِأُمَّتِی، فَإِذَا ذَهَبَ أَصْحَابِی أَتَی أُمَتِی مَا یُوعَدُونَ. (صحیح مسلم ج ۴ ص ۱۹۶۱ ح ۲۵۳۱)

در کتاب بحر المحیط اجماع را اینگونه تعریف کرده است:  قَوْلُ الْوَاحِدِ مِنْ الصَّحَابَةِ إذَا انْتَشَرَ وَلَمْ یُعْلَمْ لَهُ مُخَالِفٌ وَانْقَرَضَ الْعَصْرُ عَلَیْهِ کَانَ عِنْدَنَا حُجَّةٌ مَقْطُوعًا بِصِحَتِهَا. (البحر المحیط فی اصول الفقه ج ۸ ص ۶۵)

در قواطع الادله للاصول اینگونه تعریف می‌کند: إذا قال الصحابی قولا وظهر فی الصحابة وانتشر ولم یعرف له مخالف کان ذلک إجماعا مقطوعا به. (قواطع الادله للاصول ج ۲ ص ۴)

عمل اهل مدینه

جمال‌الدین اسنوی در نهایه السول می‌نویسد: امام علی علیه‌السلام از اجماع خارج است. اگر عمر چیزی بگوید حجت است و اجماع است. چون باید به اهل مدینه پایبند باشیم ولی حضرت علی در کوفه بود فلذا او حجت نیست، حتی مکه هم حجت نیست. (نهایه السول ج ۱ ص ۲۵۰)

محب الدین طبری در کتابش می‌نویسد: شیعه در مکه زیاد است ولی در مدینه شیعه نیست لذا ملاک، قول اهل مدینه است. اگر حدیثی از پیامبر بود و اهل مدینه طوری معنا کردند و اهل مکه طوری دیگر، ملاک اهل مدینه است. اگر اهل مدینه خلاف حدیث پیامبر عمل کردند، ملاک عمل اهل مدینه است.

درام القری شخصی پایان‌نامه‌ای با این عنوان نوشته است: مخالفه الصحابی للحدیث النبوی الشریف.

قرآن درباره معراج می‌فرماید: سُبْحَانَ الّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی. (اسراء/۱) افرادی مثل امام علی علیه‌السلام می‌فرماید معراج به جسم و روح پیامبر بوده است ولی معاویه و عایشه می‌گویند نه به جسم بوده و نه به روح بلکه خواب بوده است. نظر اهل سنت هم همین است چون ملاک اهل مدینه است.

پیامبر فرمود «البیعان بالخیار ما لم یفترقا». اهل مکه می‌گویند ما لم یفترقا بالابدان ولی اهل مدینه می‌گویند.