مباحث مطرح شده در این جلسه:
کلام آیتﷲ اراکی در بحث مفهوم شرط
چند مثال در باب مفهوم شرط
کلام آیتﷲ اراکی در بحث مفهوم شرط
آیتﷲ اراکی رضوانﷲعلیه در بحث مفهوم شرط مطلبی را مطرح کرده است (اصول الفقه ج ۱ ص ۲۶۱) و قبل از ایشان آیتﷲ حائری در کتاب درر الفوائد و قبل از ایشان شیخ انصاری در مطارح الانظار مطرح کرده‌اند.
اگر حدیثی فرمود: «اذا بلغ الماء قدر کرّ لم ینجسه شیءٌ»، این جمله شرطیه است. سؤال این است که مفهوم این جمله چیست؟ آیا مفهوم این جمله این است که اگر آب به‌قدر کر نباشد، هر چیزی آن را نجس می‌کند (اذا لم یبلغ الماء قدر کرّ ینجسه کلّ شیء)؟ یا مفهومش این است: (اذا لم یبلغ الماء قدر کرّ ینجسه شیء)؟ اگر آب به‌قدر کر نرسد، هر نجسی آن را نجس می‌کند یا نجس خاصی آن را نجس می‌کند؟ هر نجسی، منجس است یا نجس خاصی منجس است؟ مفهوم لم ینجسه، ینجسه کل شیء است یا ینجسه شیء؟
این روشن است که مفهوم یعنی جمله‌ای که نقیض منطوق است اما باید ازنظر موضوع، قیود و شرایط موضوع متحد باشد. آب وقتی به کرّ نرسیده است این حکم را دارد و وقتی به کرّ رسید، این حکم را ندارد. لم ینجسه در منطوق، ینجسه در مفهوم می‌شود.
«ان جائک زید فاکرمه»؛ در این مثال اکرمه منطوق است و در مفهوم باید نقیض شود. فلاتکرمه نقیض آن نیست بلکه نقیضش این است که اکرام واجب نیست نه اینکه اکرامش حرام است. اکرمه یعنی یجب اکرامه و مفهومش لایجب اکرامه است.
اگر فرمود: ان جائک زید قائما فاکرمه، باید این قید در مفهوم هم آورده شود، الا اینکه در منطوق هر حکمی داریم در مفهوم باید نقیض آن آورده شود.
چند مثال در باب مفهوم شرط
۱- ان جائک زید فتصدق بجمیع اموالک. در این مثال فتصدق بجمیع اموالک محمول است. مفهوم جمله این است: ان لم یجئک زید فلا یجب التصدق بجیمع اموالک. مفهوم این نیست که اگر زید نیامد، حرام است کل اموالت را صدقه بدهی.
۲- اگر مولی گفت: اذا جائک زید فاکرم العلماء؛ ظاهر اکر العلماء یعنی کل واحد واحد من العلماء. مفهوم این است: ان لم یجئک زید فلا یجب اکرام جمیع العلماء. ممکن است اکرام بعض واجب باشد و بعضی هم واجب نباشد و ممکن است اکرام بعضی حرام باشد. خیلی از آقایان گفته‌اند که مفهوم این جمله چنین است: ان لم یجئک زید فلا تکرم العلماء‌ای احدا منهم. این اشتباه است چون مفهوم باید دقیقاً نقیض منطوق باشد. نقیض موجبه کلیه، سالبه جزئیه است.
۳- اگر مولی گفت: اذا جائک زید فلا تکرم احدا؛ معنایش آن است که اکرام حرام است. مفهومش این است: اذا لم یجئک زید فلا یحرم اکرام احد. اگر زید می‌آمد اکرام هرکسی حرام بود، وقتی زید نیامده است، اکرام هرکسی حرام نیست بلکه می‌تواند واجب یا مباح باشد. اکثر آقایان مفهوم این جمله را چنین دانسته‌اند: اذا جائک زید فاکرم احدا. اولاً مفهوم باید نقیض منطوق باشد، در اینجا موضوع را نقیض نکرده است. ثانیاً لا تکرم احدا، اگر نهی باشد یعنی یحرم و نقیض آن فلا یحرم است. وجوب نقیض حرمت نیست بلکه ضد حرمت است. نقیض حرمت، عدم حرمت است. باید در بحث مفهوم، عین موضوع و محمول را حفظ کنیم و فقط نقیض آن را بیاوریم.
