مقـدمـه : کلام در باب شرایط اصول عملیه بود. آن چه تا الان گفتیم در باب برائت عقلی بود اما الان بحث را به برائت نقلی می¬بریم. آیا ما هر جا خواستیم یا شک داریم می¬توانیم برائت جاری کنیم یا نه؟ گاهی بحث در شبهه موضوعیه و گاهی بحث در شبهه حکمیه است. گاهی بحث در جزئی است و گاهی کلی است.
فحص در شبهات حکمیه و موضوعیه : در شبهه موضوعیه، تقریباً اجماع داریم که فحص لازم نیست. مثلا اگر در حال نماز، در لباسی خون دماغ شدیم، می¬توانیم چشم خود را ببندیم و نماز خود را ادامه دهیم.
در شبهات حکمیه، آیا فحص لازم است یا خیر؟ برخی گفته¬اند اجماع بر لزوم فحص داریم.
نظر امام خمینی در لزوم فحص در شبهات حکمیه : امام خمینی فرموده است اگر کسی بگوید اجماع داریم بر این که در شبهات حکمیه فحص لازم است، مدرکی است و باطل است. دلیل دیگر که بر وجوب فحص آمده اینست که علم اجمالی داریم. اما این دلیل هم درست نیست، زیرا بین مجرای اصول و شرایط اصول خلط شده است.
توضیح فرمایش امام خمینی این که برخی اصولیون فرموده اند چون علم اجمالی داریم فحص لازم است. یعنی ما یقین داریم تکالیفی در شرع وجود دارد و این را هم می¬دانیم اگر کتاب¬های معروف را بگردیم، دستورات دین پیدا می¬شود. حال با عنایت به این موارد باید گفت اطراف علم اجمالی مجرای احتیاط است. سپس امام خمینی می¬فرماید این استدلال باطل است زیرا علم اجمالی مجرای اصول عملیه است در حالی که بحث ما در جریان اصول عملیه است. اطراف علم اجمالی اصلا مجرای برائت نیست پس برائت جاری نمی¬شود. چون اصلا جای برائت نیست.
دلیلی که خود امام خمینی به وجوب فحص آورده اینست که در شبهه حکمیه باید تفحص کنیم، یک دلیل اینست که اگر فحص نکنیم و بگوییم فحص لازم نیست تمام انبیایی که از طرف خداوند آمده¬اند لغو می¬شود. بلکه ادله¬ای که می¬فرماید تفقه در دین واجب است یا یادگیری احکام واجب است لغو می¬شود. زیرا وجوب یادگیری به معنای فحص است. بنابراین فحص به دلیل فلسفه نبوت و وجوب تحصیل علم، لازم است.
دلیل دیگر استاد عابدی بر مسئله : دلیل دیگری می¬توانیم به ادله امام خمینی اضافه کنیم. به چه دلیلی انسان نمی¬تواند سراغ برائت برود و باید فحص کند؟ ادله برائت «رفع ما لا یعلمون» بود. یعنی عدم العلم موضوع برائت است. یعنی هر چیزی که دلیل نداریم در آن، مجرای برائت است.
مقدار لازم فحص : مقدار فحص چقدر است؟ باید مکلف در مظان خود حکم بگردد و به اندازه ای هم بگردد که مطمئن شود اگر وجود داشت پیدا می¬کردم. در این صورت اگر مطمئن شد که دلیلی نیست می¬تواند برائت جاری کند.
اما یک مشکلی دارد آن هم این که اگر دو ظرف داریم و یکی نجس است و هر چه گشتم نتوانستم کشف کنم کدام نجس است و مایوس شدم از کشف حکم. آیا می¬توانم الان بگویم یکی را می¬تواند تصرف کند؟ پاسخ منفی است. زیرا یأس کفایت نمی¬کند. در شبهه حکمیه هم همین است اگر کسی بحث را روی علم اجمالی ببرد و بگردد و پیدا نکند، این یاس از دلیل مجوز ارتکاب اطراف علم اجمالی نیست. بنابراین این گونه که کفایه فرموده نمی¬توان بحث کرد بلکه باید گفت وقتی شارع می¬فرماید باید فحص کنی، به قدری که عسر و حرج نشود باید فحص کنم و اگر عسر و حرج شد، عسر و حرج عنوان ثانوی است حکم را بر می¬دارد.
