مقـدمـه : در کتاب رسائل آمده است مرحوم فاضل تونی، دو شرط برای جریان برائت ذکر کرده است. تا حالا ما می¬گفتیم برائت فقط یک شرط دارد و آن هم لزوم فحص است. اما مرحوم تونی دو شرط دیگر بیان نموده است: یکی این که جریان برائت مستلزم حکم دیگری نباشد و یکی هم این که جریان برائت مستلزم حکم دیگری نباشد.
بررسی شرط اول فاضل تونی : این که جریان برائت مستلزم حکم دیگری نباشد توضیحش اینست که برائت برای منت و امتنان است. منت هم به اینست که حکم را بردارد نه این که حکمی بیاورد. بعباره اخری لسان حدیث رفع، نفی است دون الاثبات. مثلا اگر می¬دانیم آبی ملاقات با نجس کرده است اما نمی¬دانیم وقتی با نجس ملاقات کرده است، قبلش آب کر شده بود و بعد با نجس ملاقات کرده بود که عیبی ندارد یا اول آب قلیل بوده و با نجس ملاقات کرده و بعد کر شده است؟ ایشان فرموده در اینجا نمی¬توانیم بگوییم که وقتی آب با نجس ملاقات کرده اصل اینست که کر نباشد، چنین اصلی فایده ندارد.
بررسی نظر فاضل تونی : در مورد این مطالبی که فاضل تونی فرموده است یکی اینست که مثال¬هایی که ایشان فرموده درست است یا غلط؟ و مطلب دیگر اینست که اصل این نظر که اگر برائت موجب یک حکم دیگر بشود، برائت جاری می¬شود صحیح است یا خیر؟
در مورد مثال باید گفت این مثال¬ها که ایشان فرموده است ربطی به برائت ندارد. برخی مثال¬های استصحاب است و برخی مثال¬های اطراف علم اجمالی است و برخی از باب تعارض اصول عملیه است.
اما اصل فرمایش ابشان که حدیث رفع برای برداشتن تکلیف است چون حدیث رفع امتنانی است و برای برداشتن حکم است دون الاثبات. مطلب بدین صورت درست نیست که بگوییم هر وقت برائت موجب اثبات حکم شد ثابت نمی¬شود زیرا گاهی عدم یک حکم، موضوع برای حکم دیگر است. اینجا حکم دیگر ثابت می¬شود. ثانیاً ما باید بین نفی یک حکم واقعا و نفی یک حکم ظاهراً فرق بگذاریم. اگر نفی واقعی یک حکم موضوع یک حکم دیگر بود باید گفت ما از واقع خبری نداریم و با برائت هم واقع ثابت نمی¬شود. اما نفی ظاهری یک حکم موضوع یک حکم دیگر بود، برائت حکم ظاهری است و حکم ظاهری که موضوع حکم دیگر باشد، اصلا مجرای برائت همین است. مثلا کسی نذر کند که اگر واقعا یک میلیون توامن پول حلال داشته باشم، هزار توامن صدقه می¬دهم. در اینجا اگر پول به دستش رسید نیاز نیست صدقه بدهد چون نمی¬دانیم حلال واقعی است یا خیر. اما اگر کسی نذر کند اگر یک میلیون پول حلال ظاهری به من برسد یا یک میلیون به من برسد که علم به حرمت آن نداشته باشم هزار توامن صدقه می-دهم، در این صورت اگر در خانه هم یک میلیون تومان پیدا کرد باید صدقه بدهد.
بررسی شرط دوم فاضل تونی : مرحوم فاضل تونی فرموده است شرط جریان برائت اینست که موجب ضرر به دیگران نشود. چند مثال هم ذکر نموده است یکی این که اگر کسی در قفسی را باز کرد و پرنده هم از قفس پرید و این پرنده ملک دیگری بود. شخص هم بگوید من پرنده را فراری ندادم بلکه من فقط در قفس را باز کردم. در اینجا اگر شخص شک کند ضامن است یا خیر باید گفت برائت می¬گوید ضامن نیست. اما این جریان برائت سبب ضرر صاحب پرنده می¬شود.
نقد فرمایشات فاضل تونی : این مطالب فاضل تونی درست نیست. زیرا بحث ما این بود که برائت چه شرایطی دارد. حال اگر جریان برائت موجب ضرر دیگری شود، اگر کسی بگوید «لاضرر» یک قاعده فقهی است یا کسی بگوید «لاضرر» یک دلیل شرعی است. در این صورت جواب مرحوم فاضل تونی روشن است. برائت دلیل ظاهری است و «لاضرر» دلیل اجتهادی است و دلیل اجتهادی بر دلیل فقاهتی مقدم است. هر وقت دلیل شرعی داشتیم دیگر نوبت به برائت نمی¬رسد. مضافا این که فاضل تونی می¬فرماید در این موارد بخاطر لاضرر جاری نمی¬شود. باید گفت اگر برائت در این موارد جاری نمی¬شود بخاطر لا ضرر نیست بلکه اگر در این موارد برائت جاری شود، با احکام دیگر در تعارض است.
