مقدمه: کلام در باب واجب مطلق و واجب مشروط بود. واجب مشروط آن واجبی بود که قید یا شرطی وجود دارد که شیخ انصاری فرمود آن قید به ماده می¬خورد اما مشهور معتقدند این قید به هیئت می¬خورد.
قضیه شرطیه و قضیه حملیه: گاهی شارع می¬گوید اگر مستطیع شدی حج به جا بیاور، یک جمله¬ی شرطیه است که هم ادات شرط و هم جزا شرط دارد. حال اگر شارع به جای این جمله شرطیه بگوید: «یجب علی المستطیع الحجُ»؛ یا بگوید: «المستطیعُ یَحُجُ» که دارای مبتدا و خبر است و قضیه حملیه است زیرا دارای موضع و محمول است. بحث اینست که این جملات چه فرقی دارد که شارع مرادش را با قضیه حملیه بگوید یا با جمله شرطیه بگوید.
برخی گفته¬اند از نظر منطقی هیچ تفاوتی میان جمله شرطیه و حملیه نیست. وقتی شارع مرادش را با قضیه حملیه می¬گوید، مرادش همان شرطیه است. بعباره اخری همیشه موضوع در قضیه حملیه برگشت به شرط در قضیه شرطیه دارد و این دو جمله با هم هیچ تفاوتی ندارد و هر دو واجب مشروط هستند.
مرحوم نائینی فرموده است فرقی بین موضوع و شرط نیست. شرط همان موضوع است و موضوع هم همان شرط است. در قضیه شرطیه، مقدم حکم موضوع قضیه¬ی حملیه را دارد. و صدق و کذب که در قضیه حملیه است، برگشت به قضیه شرطیه می¬کند. می¬دانیم در قضیه شرطیه هر چند محال باشد، ممکن است صادق باشد. این درست است که ما بگوییم «اگر زید الاغ باشد، مانند الاغ صدا می¬کند» اما نه زید الاغ است و نه مانند الاغ صدا می‌کند. بعباره اخری صدق قضیه شرطیه متوقف بر صدق طرفینش نیست. زیرا قضیه شرطیه فقط همان ربط و تعلیق است. یعنی قضیه شرطیه نیامده بگوید زید الاغ است، بلکه می¬خواهد بین الاغ بودن و صدای آن ربطی ایجاد کند.
سپس آیتﷲ نائینی فرمود است گاهی قضایا خارجیه است و گاهی حقیقیه است. قضیه¬ی خارجیه مانند این که بگوییم این دیوار سیمانی یا چوبی است. قضایای حقیقیه در واقع مثل قضایای شرطیه هستند. قضایای حقیقیه قضایای مقدره الموضوع هستند (یعنی قضایایی که موضوع آن¬ها فرضی است) مثلا وقتی گفته می¬شود النار حاره، یعنی اگر آتشی در جایی باشد، گرم هم هست. الان النار حاره، قضیه¬ی حملیه است، اما آن را به صورت شرطی معنی نمودیم.
مرحوم نائینی از این مقدمه نتیجه می¬گیرد که قضایای حملیه، برگشت به قضایای شرطیه دارد و قضایایی شرطیه محل بحث واجب مشروط هستند. سپس در واجب مشروط بحث می¬شود که وجوب به هیئت و یا ماده می¬خورد که ایشان معتقد است شرط به ماده¬ی منتسبه (همان که در منطق به آن حصه گفته می¬شود) می¬خورد.
نقد فرمایش آیتﷲ نائینی: این فرمایش دارای چند اشکال است، ابتدا یک اشکال منطقی وجود دارد آن هم این که ایشان خواست قضیه حملیه را به شرطی برگرداند، در حالی که در منطق برعکس بود و شرطی به حملی بر می¬گردد دون العکس. اصلا فرمایش آیتﷲ نائینی که حملی به شرطی بر میگردد اثرش اینست که دیگر نمی¬توانیم بفهمیم چه حرفی راست است و چه حرفی دروغ است. دیگر صدق و کذب نداریم، زیرا در محال و دروغ هم قضیه شرطیه راست است. اگر ما قضیه شرطیه را بر حملیه برگردانیم همه چیز معیار صدق و کذب دارد دون العکس.
