خارج فقه (خیارات) حرم مطهر ۱۳۹۸

استاد احمد عابدی

روایات بطلان معامله با دو اجل

❋ ❋ ❋

مقـدمـه : کلام در این بود که اگر بایع کالایی را نقد به یک قیمت و نسیه به قیمت دیگر بفروشد، بدین صورت که هر دو اجل را با یک عقد انشا کند و مشتری هم بدون تعیین بپذیرد. اگر دو انشاء باشد مورد بحث ما نیست و اشکالی هم ندارد یا این که اگر نقد و نسیه را به یک انشا بگوید و مشتری هم یکی را انتخاب کند، این هم اشکالی ندارد و مورد بحث ما نیست. البته اگر دو اجل، هر دو نسیه باشد، مسئله دیگری است که بیع در آن باطل است، ما نحن فیه، یک اجل نقد و یک اجل نسیه است.

معنای بطلان در مانحن فیه : بطلان که مشهور در این معاملات به آن قائل شده¬اند، دو معنی دارد، یکی فساد بیع است که نقل و انتقال بر آن مترتب نمی¬شود، یک معنای بطلان هم این که اثر مطلوب متعاقدین بار نمی¬شود. یعنی آن چیزی که متعاقدین قصد کرده¬اند باطل است مانند این که اگر چیزی را سرقت کند و بفروشد، در اینجا بطلان بیع یک معنایش اینست که آن چه دزد فروخت برای خودش صحیح نیست (ولی برای بایع صحیح است) یعنی آن چه را بایع قصد نمود انجام نشد.
طبق این صورتی که باطل را معنی نمودیم، اختلاف نظر در این مسئله وجود ندارد و هر کدام از افرادی که قائل به این نظر هستند، حرفشان صحیح است.

دلایل بطلان بیع از منظر قواعد : گاهی بیع را بر اساس قواعد باطل می¬دانیم و گاهی بر اساس روایت. بر اساس قواعد باید بگوییم، اگر بایع یک چیزی را به دو قیمت و دو اجل فروخت، چنین بیعی باطل است. زیرا وقتی مشتری قبول می¬کند، معلوم نیست چه چیزی را قبول کرده است و نوعی جهالت در این معامله وجود دارد.

دلایل بطلان بیع از منظر روایات : روایاتی هم داریم که دلالت بر بطلان چنین بیعی که در آن دو اجل ذکر شده است، دارد. ذیلا این روایات را بررسی می¬نماییم.

روایت: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ‏ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ مَنْ‏ بَاعَ‏ سِلْعَةً فَقَالَ‏ إِنَ‏ ثَمَنَهَا كَذَا وَ كَذَا يَداً بِيَدٍ وَ ثَمَنَهَا كَذَا وَ كَذَا نَظِرَةً فَخُذْهَا بِأَيِّ ثَمَنٍ شِئْتَ وَ جَعَلَ صَفْقَتَهَا وَاحِدَةً فَلَيْسَ لَهُ إِلَّا أَقَلُّهُمَا وَ إِنْ كَانَتْ نَظِرَةً قَالَ وَ قَالَ ع مَنْ سَاوَمَ بِثَمَنَيْنِ أَحَدِهِمَا عَاجِلًا وَ الْآخَرِ نَظِرَةً فَلْيُسَمِّ أَحَدَهُمَا قَبْلَ الصَّفْقَةِ.»
امیرالمومنین ع فرمود هر کس متاعی را فروخت و گفت اگر نقد بخواهید این قدر و اگر مهلت می¬خواهید به فلان مبلغ، به هر کدام قیمت خواستی بردارد و هر دو را یک معامله واحد قرار داد، باید قیمت کم و با مهلت به مشتری داده شود. و فرمود هر کس معامله کند به دو قیمت، یکی فوری و دیگری نسیه، قبل از بیع باید مشخص کند کدام مورد معامله قرار گرفت.
بررسی سندی: ظاهرا این سند ربطی به این حدیث ندارد. یعنی دو حدیث مختلف بوده و کلینی این¬ها را کنار هم گذاشته است. عبارت «قال و قال ع» در مورد چه کسی است؟ آن سند برای این روایت دوم هست یا خیر؟ فلذا باید گفت این روایت دوم مرسل است.
بررسی دلالی: از فراز آخر این روایت استفاده می¬شود اگر قیمت را مشخص نکردند بیع باطل است چون می¬فرماید باید قبل معامله مشخص کنند. در مورد دلالت حدیث هم باید گفت این روایت دلالتی بر بطلان در صورت عدم تعیین ندارد، شاید مراد اینست که امام می¬خواهد ارشاد کند بهتر است مشخص کنند و بهتر است مشخص کنند تا اختلافی پیش نیاید.

روایت: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ‏ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص بَعَثَ رَجُلًا إِلَى أَهْلِ مَكَّةَ- وَ أَمَرَهُ أَنْ يَنْهَاهُمْ عَنْ شَرْطَيْنِ فِي بَيْعٍ.»
پیامبر اکرم ص شخصی را به مکه فرستاد و فرمود دو شرط در یک معامله انجام ندهید.
بررسی سندی: سند روایت موثقه است.
بررسی دلالی: علت ارسال شخصی به مکه این بوده که مکه شهر تجاری بوده و تجار زیادی از یمن و حبشه و شام برای تجارت به آن¬جا می¬رفتند. دو شرط در یک بیع هم آیا معنای دو بیع در یک معامله است یا این که مراد دو شرط مختلف در یک معامله است یا این که دو شرط ولو دو شرط موافق در یک معامله نباشد؟ بر فرض هم که معنایش دو قیمت در یک معامله باشد، آیا نهی پیامبر اکرم ص دلالت بر بطلان چنین بیعی دارد یا دلالت بر کراهت دارد؟ فلذا این روایت دلالت بر بطلان یا حرمت ندارد. ولکن یک اشکالی می¬ماند و آن هم این که پیامبر اکرم ص کسی را برای نهی از یک مکروه از فاصله دور به مکه بفرستد؟ بنابراین احتمالا این نهی دلالت بر حرمت دارد. اما این که حدیث چه معنایی دارد این معلوم نیست.

روایت: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ‏ سُلَيْمَانَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص عَنْ سَلَفٍ وَ بَيْعٍ وَ عَنْ بَيْعَيْنِ فِي بَيْعٍ وَ عَنْ بَيْعِ مَا لَيْسَ عِنْدَكَ وَ عَنْ رِبْحِ مَا لَمْ يُضْمَنْ.»
پیامبر اکرم ص از چهار چیز نهی نموده است: سلف و بیع، دو بیع در یک بیع، بیع چیزی که پیش بایع نیست و سودی که ضمانت ندارد.
بررسی سندی: علی بن اسباط فطحی مذهب بوده و خیلی هم متعصب بوده است ولی با عنایت امام جواد ع از فطحی بودن توبه کرد و ایشان موثق است.
بررسی دلالی: این روایت چهار چیز را می¬فرماید که ما هیچ کدام را نمی¬دانیم. بیع و سلف که هر دو جایز است، حالا مراد چیست؟ یک معامله که هم سلف و هم بیع باشد؟ مراد معلوم نیست. دیگری هم دو بیع در یک بیع است که این هم جایز است. سوم هم چیزی که نزد ما نیست، در حالی که چنین بیعی جایز است ممکن است مراد این باشد که فروش مال غیر صحیح نیست که این هم تحت عنوان فضولی صحیح است. قسم چهارم هم سودی که تضمین آن نیست باطل است، این هم معلوم نیست. زیرا چنین بیعی جایز است. احتمالا این روایت یک قرینه صدر و ذیل یا حالیه داشته که الان مفقود شده است.

روایت: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع فِي مَنَاهِي النَّبِيِّ ص قَالَ: وَ نَهَى عَنْ بَيْعَيْنِ فِي بَيْعٍ.»
یکی از چیزهایی که پیامبر ص از آن نهی نموده است، دو بیع در یک بیع است.
بررسی سندی: در کتب رجالی هیچ ذکری از شعیب بن واقد نشده و مجهول است اما ما احتمال می¬دهیم ایشان همان شعیب بن راشد باشد که تقریباً هم طبق توثیقات عام ثقه است. فقط در مشیخه صدوق، از شعیب بن واقد ذکر شده است. در کتاب علل شرایع هم اسم شعیب بن واقد آمده است. حسین بن زید هم نوه امام سجاد ع است و ایشان کسی است که امام صادق او را تَبَنّا نمود، یعنی او را پسر خوانده خود قرار داد و در مورد او آمده خیلی اهل بکا بوده و او و پدرش افراد جلیل القدری بوده¬اند.
بررسی دلالی: معنای این روایت بر ما معلوم نیست. فقط می¬توانیم بگوییم در صدر اسلام، دو بیع در یک بیع، یک نوع معامله خاصی بوده که رایج بوده است و معنای آن بر ما روشن نیست. بر فرض هم که روشن باشد، چنین نهی¬ای دلالت بر فساد ندارد.

محل برگزاری