مباحث مطرح شده در این جلسه:
- هزینه هیئت تصفیه به عهده کیست؟
- ادامه بررسی آیات و روایات
هزینه هیئت تصفیه به عهده کیست؟
ادامه بررسی روایات
مفلس باید هیئت تصفیه را تعیین کند. وظیفه هیئت تصفیه، قیمت‌گذاری و فروش و ادای دیون مفلس است.
هزینه این هیئت بر عهده کیست؟ اگر کسی حاضر است مجانا این کار را بکند مقدم است. یک احتمال آن است که هزینه این هیئت به عهده ورشکسته است و باید خرج هیئت تصفیه را بپردازد. اگر این احتمال درست باشد، این بدهکاری بر سایر بدهکاری‌ها مقدم است. ابتدا هزینه هیئت تصفیه را که دین جدید است به‌صورت کامل بپردازند سپس بقیه دیون.
احتمال دوم آن است که باید از بیت‌المال پرداخت شود.
این مسئله شبیه آن است که اجرت حمّال یا اجرت دلّال یا اجرت سمساری یا اجرت باسکول به عهده چه کسی است؟ هرچه درباره هیئت تصفیه گفته شد، درباره این موارد هم می‌آید.
(پرداخت حق و دین بر مدیون و حاکم شرع واجب است اما گرفتن حق برای طلبکار جایز است لذا هزینه هیئت تصفیه با بر عهده مدیون است یا بر عهده حاکم شرع و بیت‌المال)
ادامه روایاتی که ظاهر آن‌ها این است که طلب ورشکسته را باید بیت‌المال بدهد، پس به‌طریق‌اولی باید هزینه هیئت تصفیه را بیت‌المال بدهد.
حدیث سوم: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَزِیرَةِ یُکَنَّی أَبَا مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلَ الرِّضَا ع رَجُلٌ وَ أَنَا أَسْمَعُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یَقُولُ وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ النَّظِرَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ لَهَا حَدٌّ یُعْرَفُ إِذَا صَارَ هَذَا الْمُعْسِرُ إِلَیْهِ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَنْ یُنْتَظَرَ وَ قَدْ أَخَذَ مَالَ هَذَا الرَّجُلِ وَ أَنْفَقَهُ عَلَی عِیَالِهِ وَ لَیْسَ لَهُ غَلَّةٌ یُنْتَظَرُ إِدْرَاکُهَا وَ لَا دَیْنٌ یُنْتَظَرُ مَحِلُّهُ وَ لَا مَالٌ غَائِبٌ یُنْتَظَرُ قُدُومُهُ قَالَ نَعَمْ یُنْتَظَرُ بِقَدْرِ مَا یَنْتَهِی خَبَرُهُ إِلَی الْإِمَامِ فَیَقْضِی عَنْهُ مَا عَلَیْهِ مِنَ الدَّیْنِ مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ إِذَا کَانَ أَنْفَقَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ کَانَ أَنْفَقَهُ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا شَیْ‌ءَ لَهُ عَلَی الْإِمَامِ قُلْتُ فَمَا لِهَذَا الرَّجُلِ الَّذِی ائْتَمَنَهُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ فِیمَا أَنْفَقَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَمْ فِی مَعْصِیَتِهِ قَالَ یَسْعَی لَهُ فِی مَالِهِ فَیَرُدُهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ صَاغِرٌ». (وسائل الشیعه ج ۱۸ ص ۳۳۶)
مراد از اهل الجزیره، جزایر مجنون است که فاصله بین هویزه تا بصره است.
آیا این حدیث دلالت دارد که بدهکاری به عهده امام یا حاکم شرع است؟ ظاهر «یقضی» آن است که بر امام واجب است به قرینه روایات دیگر، لذا دلالت خوبی دارد بر اینکه اگر کسی بدهکار است و نمی‌تواند دین خود را پرداخت کند، بر عهده امام است که دین او را بپردازد.
امام علیه‌السلام بین بدهکاری در طاعت ﷲ و بدهکاری در معصیت ﷲ، فرق گذارد. اگر شک داریم و نمی‌دانیم که در کدام‌یک خرج کرده است، بر عهده امام نیست و باید خودش بپردازد. این قسمت حدیث قابل‌پذیرش نیست، چون ظاهر مسلمان آن است که در طاعت ﷲ است و هنگام شک باید حمل بر صحت نمود. احتمال دارد که راوی قسمت آخر حدیث را درست نقل نکرده باشد.
سند حدیث: عنه یعنی محمد بن یحیی ابوجعفر عطار قمی که استاد کلینی است. محمد بن الحسین بن خطاب زیات است و این دو نفر از بزرگان هستند. محمد بن سلیمان احتمالاً محمد بن سلیمان بصری از اصحاب امام رضا علیه‌السلام است و مورد تضعیف است. مردی از اهل جزیره هم مرسل است. لذا سند هم ضعف دارد و هم ارسال دارد.
حدیث چهارم: «وَ عَنْهُ عَنْ (أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی) عَنِ الْعَبَّاسِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْإِمَامُ یَقْضِی عَنِ الْمُؤْمِنِینَ الدُّیُونَ مَا خَلَا مُهُورَ النِسَاء». (وسائل الشیعه ج ۱۸ ص ۳۳۷)
دلالت حدیث خوب است که همه بدهکاری‌های کسی که نمی‌تواند پرداخت شد، بر عهده امام است.
سند حدیث: عنه یعنی محمد بن یحیی. صاحب وسائل گفته است: عن احمد بن محمد عن محمد بن عیسی ولی صحیح آن است که عن احمد بن محمد بن عیسی، چون در غیر این صورت باید می‌گفت عن احمد بن محمد عن ابیه. احمد بن محمد بن عیسی طبقه هفتم است و محمد بن عیسی طبقه هشتم است. عن العباس یعنی عباس بن معروف که موثق است. عمن ذکره مرسل است.
حدیث پنجم: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُوقَةَ عَنْ عَطَاءٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ عَلَیَّ دَیْناً إِذَا ذَکَرْتُهُ فَسَدَ عَلَیَّ مَا أَنَا فِیهِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا بَلَغَکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص- کَانَ یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ مَنْ تَرَکَ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ ضَیَاعُهُ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً فَعَلَیَّ دَیْنُهُ وَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَأَکِلُهُ- فَکَفَالَةُ رَسُولِ اللَّهِ ص‌مَیِّتاً کَکَفَالَتِهِ حَیّاً وَ کَفَالَتُهُ حَیّاً کَکَفَالَتِهِ مَیِّتاً فَقَالَ الرَّجُلُ نَفَّسْتَ عَنِّی جَعَلَنِیَ اللَهُ فِدَاکَ». (وسائل الشیعه ج ۱۸ ص ۳۳۷)
دلالت حدیث خوب است. فاکله غلط است و فاهله صحیح است.
باسناده یعنی شیخ طوسی. محمد بن احمد بن یحیی موثق و معتبر است اما درباره او گفته‌اند که از ضعفاء نقل حدیث می‌کند. عن ابی عبدﷲ یعنی ابوعبدﷲ جامورانی که مجهول است و توثیق ندارد. ابن‌بابویه، حسن بن الحسین الولویی را ضعیف دانسته است ولی شیخ صدوق و شیخ طوسی او را توثیق کرده‌اند. زیاد بن محمد بن سوقه از اصحاب امام صادق علیه‌السلام است و توثیق عام دارد. عطاء یعنی عطاء بن سالم یا عطاء بن جبله که هیچ‌یک توثیق ندارند.
تا اینجا پنج حدیث خوانده شد که هیچ‌یک به لحاظ سندی معتبر نبود.
حدیث ششم: «وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ النَّبِیَّ ص کَانَ لَا یُصَلِّی عَلَی رَجُلٍ عَلَیْهِ دَیْنٌ فَأُتِیَ بِجَنَازَةٍ فَقَالَ هَلْ عَلَی صَاحِبِکُمْ دَیْنٌ فَقَالُوا نَعَمْ دِینَارَانِ فَقَالَ صَلُّوا عَلَی صَاحِبِکُمْ فَقَالَ أَبُو قَتَادَةَ هُمَا عَلَیَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ- قَالَ فَصَلَّی عَلَیْهِ فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ- قَالَ أَنَا أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَمَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً فَعَلَیَ». (وسائل الشیعه ج ۱۸ ص ۴۲۴)
سند حدیث: این حدیث را شیخ طوسی در خلاف نقل کرده است و صاحب وسائل از ایشان نقل کرده است. شیخ حدیث را از اهل سنت نقل نموده است و نمونه این حدیث را داریم. مثل حدیث «انما الاعمال بالنیات» که از بخاری در احیاءالعلوم نقل شده است و از احیاءالعلوم در منیه المرید نقل شده است و از منیه المرید در وسائل الشیعه نقل شده است.
دلالت حدیث خوب است اما اعتبار ندارد.
