مباحث مطرح شده در این جلسه:

• آیا اشاره، کلام است؟

آیا اشاره، کلام است؟

اینکه اشاره، نوعی کلام باشد آثار زیادی دارد.

قرآن کریم در داستان حضرت مریم می‌فرماید: «فَکُلِی وَ اِشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً فَإِمّٰا تَرَیِنَّ مِنَ اَلْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ اَلْیَوْمَ إِنْسِیًّا … فَأَشٰارَتْ إِلَیْهِ قٰالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کٰانَ فِی اَلْمَهْدِ صَبِیًا». (مریم ۲۶-۲۹) آیا اشاره حضرت مریم نوعی حرف زدن است؟ ظاهر آیه این است که اشاره مریم، خلف نذر نیست و اشاره کلام محسوب نمی‌شود.

قرآن درباره حضرت زکریا می‌فرماید: «قٰالَ رَبِّ اِجْعَلْ لِی آیَةً قٰالَ آیَتُکَ أَلاّٰ تُکَلِمَ اَلنّٰاسَ ثَلاٰثَةَ أَیّٰامٍ إِلاّٰ رَمْزاً». (آل عمران/۴۱) ظاهر استثنا، استثنای متصل است. اگر «رمزا» استثنای متصل باشد، معنایش آن است که رمز و اشاره، کلام است.

از آیه دوم استفاده می‌شود که اشاره، کلام است و از آیه اول استفاده می‌شود که اشاره، کلام نیست.

اگر بگوییم کلام از کَلم، به معنای زخمی که استخوان پیدا باشد؛ یعنی اگر چیزی بگوییم که مافی الضمیر را روشن کند، کلام است. وقتی اشاره، ما فی الضمیر را نشان بدهد، حتماً کلام است. ممکن است بگوییم عرف، اشاره را کلام نمی‌داند.

این بحث آثار زیادی در فقه دارد که به چند نمونه اشاره می‌کنیم:

۱- در نماز حرف زدن جای نیست و موجب بطلان نماز می‌شود. اگر بچه‌ای شلوغ کند و با اشاره بفهمانیم که شلوغ نکن، آیا نماز را باطل می‌کند؟ این اشاره است و مهمل نیست بلکه مفید است. اگر گفتیم اشاره، کلام است باعث بطلان نماز می‌شود و اگر گفتیم اشاره، کلام نیست، نماز صحیح است.

۲- استماع خطبه‌های نماز جمعه واجب است. اگر کسی حرف زد و دیگری با اشاره او را از حرف زدن نهی کرد، آیا کار حرامی انجام داده است؟

۳- ابتدا به سلام در نماز جایز نیست. آیا می‌توان با دست اشاره به سلام و تحیت کرد؟

۴- اهل سنت سه طلاق در یک مجلس را جایز می‌دانند. آیا یک نفر می‌تواند بگوید: قد طلقتک و با دست عدد سه را نشان بدهد؟

۵- کسی در عقد نکاح اسم زوجه را اشتباه گفت، مثلاً گفت: زوجت هذه المراه المسماه بطیبه، درحالی‌که اسم زوجه فاطمه است. اسم یک‌چیز است ولی اشاره چیز دیگری است. یا بگوید: این دوشیزه را به عقد فلانی درآوردم؛ درحالی‌که زوجه باکره نبوده و ثیبه است. این مانند آن است که در معاملات هنگام تعارض وصف و اشاره کدام‌یک مقدم است؟ مثل آنکه دست روی فرش ماشینی بگذارد و بگوید این فرش دستی چند است؟

۶- در مواردی عنوان به‌جای معنون می‌نشیند. در قدیم وقتی معامله می‌کردند، خود جنس را می‌آوردند اما امروزه جنس را در انبار نگهداری می‌کنند و در دفتر فروش فقط عنوان مطرح می‌شود. گاهی عنوان با معنون تطبیق نمی‌کند. مثلاً فروشنده میوه آخر شب می‌گوید این میوه‌ها را فلان قیمت می‌فروشم. اگر وزن معلوم نباشد یا چیزی که قائم‌مقام آن نباشد، معامله باطل است. اگر اشاره نوعی کلام باشد، این معامله صحیح خواهد بود ولی غالب فقها این معامله را مجهول و باطل می‌دانند.