مقدمه: کلام در این بود که می¬دانیم وجوب تعلم و یاد گرفتن احکام، مقدمه¬ی انجام عبادات است. حال آیا چنین مقدمه¬ای، یادگرفتنش واجب مشروط است یا واجب مطلق است؟ بعباره اخری کسی که می¬داند مستطیع نخواهد شد، آیا واجب است مناسک حج را یاد بگیرد یا خیر؟
اگر کسی بگوید وجوب تعلم احکام غیری است یعنی مقدمی است و خودش مصلحت و مفسده ندارد، در این صورت اگر مناسک را یاد نگرفت و عملش را اشتباه انجام داد، برای خود واقع که باطل انجام داده است مجازات می¬شود. اما اگر وجوب تعلم نفسی باشد و یاد نگیرد و حج را اشتباه انجام دهد، بخاطر خود عدم تعلم و ترک مقدمه مجازات می¬شود نه به خاطر ذی المقدمه.
نظر مرحوم نائینی در مسئله: مرحوم نائینی در کتاب فوائد الاصول می¬فرماید: «فتحصل: انّه لا یقبح عند العقل عقاب تارک التّعلّم، و الأحکام تتنجّز علیه بمجرّد الالتفات إلیها و القدرة علی امتثالها إلّا ان یکون هناک مؤمن عقلیّ أو شرعیّ. نعم حکم العقل بوجوب التّعلم لیس نفسیّا، بان یکون العقاب علی ترکه و ان لم یتفق مخالفة الواقع، و ان قال بذلک صاحب المدارک.»
نتیجه اینست که عقلاً قبیح نیست کسی که درس نخوانده است و احکام را یاد نگرفته است، مجازات شود. به مجرد این که مکلف ملتفت شد، احکام منجز می¬شود. یعنی همین که فهمیدم حج در دین وجود دارد احکام منجز می¬شود ولو این که خود مکلف مستطیع نیست. بله وجوب تعلم، نفسی نیست. به این که عقاب بر ترک تعلم باشد ولو این که مخالفت واقع هم نشده باشد.
نقد فرمایش آیتﷲ نائینی: این دو عبارتی که مرحوم نائینی می¬فرماید را ببینیم با چیزی که اول بحث بیان نمودیم سازگار است یا خیر؟ بیان نمودیم اگر کسی بگوید وجوب تعلم احکام غیری است یعنی مقدمی است و خودش مصلحت و مفسده ندارد، در این صورت اگر مناسک را یاد نگرفت و عملش را اشتباه انجام داد، برای خود واقع که باطل انجام داده است مجازات می¬شود. اما اگر وجوب تعلم نفسی باشد و یاد نگیرد و حج را اشتباه انجام دهد، بخاطر خود عدم تعلم و ترک مقدمه مجازات می¬شود نه به خاطر ذی المقدمه. یعنی خود تعلم، جزو واجبات دین است.
مرحوم نائینی از یک طرف می¬فرماید خود تعلم وجوب دارد و ترک آن عقاب دارد و از طرفی می¬فرماید وجوبش نفسی نیست. این دو حرف با هم سازگاری ندارد. اگر واجب نفسی نیست عقاب ندارد و اگر عقاب دارد یعنی وجوب آن نفسی است.
نظر ابن اشرس: در مورد این مرحوم نائینی فرمود صرف التفات و توجه باعث می¬شود احکام بر انسان منجز شود نکاتی را مطرح می¬نماییم؛ شخصی به نام «ثمامه بن اشرس»، اولین کسی است که گفته آیا احکام با التفات منجز می¬شوند یا باید درس بخوانیم و عالم شویم تا احکام منجز شوند؟ ایشان گفته از قرآن و ادله عقلی فهمیده می¬شود همه معارف دین فطری هستند. ابن اشرس معتقد است غلط است ما بگوییم یکی از واجبات دین شناخت خداوند است.
وقتی ثمامه بن اشرس می¬گوید نظر، مرادش فکر است. ایشان معتقد است شناخت خداوند و پیامبر و دین فطری است، پس نمی¬توان گفت اولین واجبات دین پیامبر و دین و معجزه و… است. او می¬گوید وقتی می¬گوییم شناخت خداوند فطری است، یعنی ضروری است. (سپس حضرت استاد عابدی دقایقی در باب توضیح و تبیین نظرات ابن اشرس، مطالبی بیان فرمودند که شایسته است برای استفاده بیشتر به فایل صوتی مراجعه شود.)
