مقدمه: کلام در ادامه به بحث طهارت بودن عبادات ثلاث رسید. توضیح مقدماتی بحث این که در کتب کلامی بحثی هست که آیا عقاب فعلیت است یا استحقاق؟ و ثواب آیا تفضل است یا استحقاق است؟ در عقاب بحث اینست که اگر کسی تهمت بزند یا غیبت کند، آیا جهنم می¬رود یا مستحق جهنم رفتن است؟
شیوه صحیح بحث: درست اینست که بگوییم چنین شخصی استحقاق عقاب دارد نه فعلیت عقاب. معنای استحقاق عقاب اینست که اگر خداوند او را عذاب کند، ظلم نکرده است. اگر هم کسی عبادتی را انجام داد، استحقاق ثواب دارد یا تفضل خدای متعال است؟ معمولا کتب فقهی و اصولی در استحقاق ثواب حرف زده¬اند، اما مقتضای عبد بودن در عبید و اماء اعتباری اینست که استحقاق ثواب در کار نیست و لزوم اطاعت از مولا وجود دارد. (مانند کسی که حرف طبیب را اطاعت می¬کند، هیچ طلب ندارد.) اگر خداوند بر اطاعت چیزی بدهد، تفضل خداوند است.
ثواب به معنای اجر و پاداش: اشکالی باقی می¬ماند و ان هم این که گاهی امر خداوند متعال برای مصالح جامعه است و برای یک مکلف ضرر دارد، مانند مالیات پرداخت نمودن توسط مودیان مالیاتی. چنین حکمی برای مکلف ضرر ولی برای جامعه مصلحت است. در چنین مواردی نمیتوان گفت ثواب یعنی مصلحت خود آن عمل. در چنین مواردی ثواب به معنای اجر و پاداش است.
نظر آیتﷲ بروجردی در مسئله: آیتﷲ بروجردی فرموده است ثواب و عقاب مربوط به خود امر نیست، فرقی نمی¬کند کسی داعی و انگیزه¬اش برای یک عمل، امر نفسی باشد یا امر غیری باشد و هر دو یک جور ثواب دارند. و مثال زده اگر کسی در سرما وضو بگیرد و نماز خواند و کسی هم وضو بگیرد و سکته کند. آیا می¬توان گفت اولی به خاطر انجام ذی المقدمه ثواب می¬برد اما دومی که همان زحمت را کشید ثواب را نبرد؟ با این شاهد اثبات می¬شود مقدمه بما هو مقدمه با این که امرش غیری است و نفسی نیست هم ثواب دارد.
پاسخ استاد عابدی به مثال آیتﷲ بروجردی: جواب این مطلب هم اینست که درست است که هیچ اشکالی ندارد بگوییم نفر اول که نماز را خواند ثواب برده است و نفر دوم با این همه مشقتی که تحمل کرد و نماز نخواند، ثوابی نبرده است.
عقاب نمودن برای امر غیراختیاری قبیح است اما عدم ثواب برای یک امر غیراختیاری قبیح نیست. این شخص چون فوت نمود، ثواب نبرده است. عدم ثواب برای یک امر غیراختیاری هیچ قبحی ندارد، فلذا فرمایش ایشان درست نیست که قائل شویم مقدمه¬ی واجب مانند ذی المقدمه ثواب دارد.
ثواب در طهارات ثلاث: اما در طهارات ثلاث، تیمم معلوم نیست ثواب داشته باشد، و بحث در غسل و وضو است. معلوم نیست تیمم مستحب نفسی باشد یا نباشد. یک مطلب اینست که وضو و غسل چرا ثواب دارند، با این که این¬ها مقدمه هستند. اشکال دیگر هم اینست که مقدمه واجب همیشه توصلی است، یعنی مقدمه واجب امر شرعی ندارد. اشکال اینست که فرضاً مقدمه واجب امر داشته باشد، این امر قصد امتثال و تعبد نمی¬خواهد، فلذا عبادت نیست. پس چطور است وضو که مقدمه¬ی نماز است ثواب دارد و باید نیت قربت داشته باشد؟
با توجه به روایاتی که می¬فرماید وضو ثواب دارد یا وضو روی وضو نور علی نور است، می¬توانیم بگوییم شارع مقدس، یک مستحب نفسی را مقدمه صلاه قرار داده است. یعنی وضوی قرت الی ﷲ مقدمه نماز است، نه این که وضو مقدمه¬ی نماز باشد. بلکه وضویی که مستحب نفسی است و ثواب دارد و تعبدی است مقدمه صلاه است. بعباره اخری ثواب داشتن وضو، از ناحیه امر غیری نیامده است، این چون مقدمه نماز است ثواب ندارد، بلکه شارع می¬فرماید وضوی مستحب، مقدمه¬ی نماز است و این استحباب باید از یک امر نفسی استفاده شود. اگر این گونه باشد همه¬ی اشکالات کفایه پاسخ داده می¬شود.
