مباحث مطرح شده در این جلسه:

• احتیاج عام در عموم خود به مقدمات حکمت
• اشکال امام خمینی و آیت‌ﷲ خویی
• پاسخ استاد

احتیاج عام در عموم خود به مقدمات حکمت

آخوند خراسانی در کفایه مطلبی را فرموده است که بعد از ایشان، مرحوم نائینی همان مطلب را به بیانی دیگر دارد.

آیا عام برای عام بودن خود به مقدمات حکمت احتیاج دارد؟

به‌صورت کلی می‌گویند: عام برای عموم وضع شده است و واضع آن را عام قرار داده است و مقدمات حکمت نیست اما مطلق برای اطلاق خود به مقدمات حکمت نیاز دارد.

آخوند دو مثال می‌زند: اکرم کل انسان، این کلام عام است. اگر کسی گفت: اکرم کل عالم سید فی الحوزه العلمیه، این کلام هم عام است ولی اولی همه انسان‌ها را شامل می‌شود اما دومی شاید هزار نفر را در برگیرد. عام بر انبساط و شمول این لفظ دلالت با توجه به مدخول لفظ.

وقتی می‌گوید: اکرم کل عالم، عام است ولی شاید مقصودش فقط فقهاء باشد. اگر هر عالمی باشد، عام است و اگر فقهاء باشد هم عام است. مقدمات حکمت را در مدخول ادات عموم جاری می‌کنیم تا اطلاق داشته باشد و فقیه و غیر فقیه را شامل شود. هر عامی در عموم خود به مقدمات حکمت نیاز دارد. سعه و ضیق مدخول عام، با مقدمات حکمت اثبات می‌شود.

«ربما عدّ من الألفاظ الدالّة علی العموم النکرة [الواقعة] فی سیاق النفی أو النهی. ودلالتها علیه لا ینبغی أن تنکر عقلا، لضرورة أنّه لا یکاد تکون طبیعة معدومة إلّا إذا لم یکن فرد منها بموجود، وإلّا کانت موجودة. لکن لا یخفی: أنّها تفیده إذا اخذت مرسلة – لا مبهمة – قابلة للتقیید، وإلّا فسلبها لا یقتضی إلّا استیعاب السلب لما ارید منها یقینا، لا استیعاب ما یصلح لانطباقها علیه من أفرادها. وهذا لا ینافی کون دلالتها علیه عقلیّة، فإنّها بالإضافة إلی أفراد ما یراد منها، لا الأفراد الّتی تصلح لانطباقها علیها. کما لا تنافی دلالة مثل لفظ «کلّ» علی العموم وضعا کون عمومه بحسب ما یراد من مدخوله. ولذا لا ینافیه تقیید المدخول بقیود کثیرة. نعم، لا یبعد أن یکون ظاهرا عند إطلاقها فی استیعاب جمیع أفرادها. وهذا هو الحال فی المحلّی باللام، جمعا کان أو مفردا. بناء علی إفادته للعموم. ولذا لا ینافیه تقیید المدخول بالوصف وغیره وإطلاق التخصیص علی تقییده لیس إلّا من قبیل «ضیّق فم الرکیّة» لکن دلالته علی العموم وضعا محلّ منع، بل إنّما یفیده فیما إذا اقتضته الحکمة أو قرینة اخری». (کفایه الاصول – ت الزارعی السبزواری ج ۲ ص ۱۴۳)

وقتی طبیعت مرسله است، یعنی بی‌قید است و بر همه افراد صدق می‌کند.

کل رجل در صورتی عام است که بگوییم رجل بی‌قید است و بی‌قیدی با مقدمات حکمت ثابت می‌شود.

اشکال امام خمینی و آیت‌ﷲ خویی

امام خمینی و آیت‌ﷲ خویی اشکال کرده‌اند: اگر این کلام صحیح باشد، ادات عموم مثل کل و نکره در سیاق نفی، لغو هستند. اگر مقدمات حکمت، مدخول هر عامی را می‌فهماند، ادات عموم لازم نیست. (محاضرات فی الأصول ج ۵ ص ۱۵۷ – مناهج الوصول ج ۲ ص ۲۳۲)

پاسخ استاد

یکی از مقدمات حکمت آن است که متکلم قرینه‌ای برخلاف نیاورد. گاهی متکلم قرینه برخلاف نمی‌آورد و گاهی قرینه بر وفاق می‌آورد و ایجاد قرینه می‌کند بر اینکه مقدمات حکمت صحیح است.