مباحث مطرح شده در این جلسه:
- مویدات روایی اعتبار شخصیت حقوقی و مالک بودن آن
مؤیدات روایی اعتبار شخصیت حقوقی و مالک بودن آن
دولت به‌عنوان شخصیت حقوقی مطرح است و شخص رئیس دولت ملاک نیست، چون شخص عوض می‌شود و عنوان باقی می‌ماند و دولت مالک است. فرقی هم ندارد دولت اسلامی باشد یا غیر اسلامی، جائر باشد یا عادل.
دلیل اینکه دولت هم شخصیت حقوقی دارد و هم مالک است، مانند دلیل اعتبار و مالکیت شرکت، دلیل عقلایی است. سیره عقلا بر این است که با دولت مثل یک مالک معامله می‌کنند. هم دولت‌ها با یکدیگر معامله می‌کنند و هم مردم با دولت‌ها معامله می‌کنند. این دلیل اصلی است لکن مؤیداتی در روایات وجود دارد که مطرح می‌کنیم. ذکر این نکته لازم است که چون روایات زیاد است، دیگر بحث سندی لزومی ندارد.
۱- «مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ حَکَمٌ السَّرَّاجُ مَا تَقُولُ فِیمَنْ یَحْمِلُ إِلَی الشَّامِ السُّرُوجَ وَ أَدَاتَهَا فَقَالَ لَا بَأْسَ أَنْتُمُ الْیَوْمَ بِمَنْزِلَةِ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص- إِنَّکُمْ فِی هُدْنَةٍ فَإِذَا کَانَتِ الْمُبَایَنَةُ حَرُمَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَحْمِلُوا إِلَیْهِمُ السُّرُوجَ وَ السِلَاح». (وسائل الشیعه ج ۱۷ ص ۱۰۱)
بیع صلاح به دشمنان دین در حال صلح اشکالی ندارد اما در حال جنگ حرام است.
در این روایت کلمه سلطان یا حکومت نیامده است ولی به قرینه روایات دیگر، مراد سلطان است. همچنین جنگ را دولت‌ها انجام می‌دهند نه مردم، لذا طرف معامله دولت است. به قرینه اینکه سلاح دست دولت است و جنگ هم به دست دولت است، لذا معامله با دولت جایز است.
۲- «وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ أَبِی سَارَةَ عَنْ هِنْدٍ السَّرَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنِّی کُنْتُ أَحْمِلُ السِّلَاحَ إِلَی أَهْلِ الشَّامِ فَأَبِیعُهُ مِنْهُمْ فَلَمَّا عَرَّفَنِی اللَّهُ هَذَا الْأَمْرَ ضِقْتُ بِذَلِکَ وَ قُلْتُ لَا أَحْمِلُ إِلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ فَقَالَ لِیَ احْمِلْ إِلَیْهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَدْفَعُ بِهِمْ عَدُوَّنَا وَ عَدُوَّکُمْ یَعْنِی الرُّومَ- وَ بِعْهُ فَإِذَا کَانَتِ الْحَرْبُ بَیْنَنَا فَلَا تَحْمِلُوا فَمَنْ حَمَلَ إِلَی عَدُوِنَا سِلَاحاً یَسْتَعِینُونَ بِهِ عَلَیْنَا فَهُوَ مُشْرِکٌ». (وسائل الشیعه ج ۱۷ ص ۱۰۲)
این روشن است که بنی‌امیه با عنوان حکومت و دولت با روم می‌جنگد.
۳- «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الصَّیْقَلِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَنِّی رَجُلٌ صَیْقَلٌ أَشْتَرِی السُّیُوفَ وَ أَبِیعُهَا مِنَ السُلْطَانِ أَ جَائِزٌ لِی بَیْعُهَا فَکَتَبَ لَا بَأْسَ بِه». (وسائل الشیعه ج ۱۷ ص ۱۰۳)
این حدیث دلالت دارد که معامله با بنی‌امیه که حکومت جائر و ظالم است بلکه ضد اسلام است، جایز است و دولت بنی‌امیه، شخصیت حقوقی است نه حقیقی، چون وقتی خلیفه‌ای می‌میرد، دیگری جایگزین او می‌شود.
۴- «مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَاسْتَقْبَلَنِی زُرَارَةُ- خَارِجاً مِنْ عِنْدِهِ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع- یَا وَلِیدُ أَ مَا تَعْجَبُ مِنْ زُرَارَةَ- سَأَلَنِی عَنْ أَعْمَالِ هَؤُلَاءِ أَیَّ شَیْ‌ءٍ کَانَ یُرِیدُ أَ یُرِیدُ أَنْ أَقُولَ لَهُ لَا فَیَرْوِیَ ذَاکَ عَلَیَّ ثُمَّ قَالَ یَا وَلِیدُ مَتَی کَانَتِ الشِّیعَةُ- تَسْأَلُ عَنْ أَعْمَالِهِمْ إِنَّمَا کَانَتِ الشِّیعَةُ تَقُولُ یُؤْکَلُ مِنْ طَعَامِهِمْ وَ یُشْرَبُ مِنْ شَرَابِهِمْ وَ یُسْتَظَلُّ بِظِلِّهِمْ مَتَی کَانَتِ الشِیعَةُ تَسْأَلُ عَنْ هَذَا». (وسائل الشیعه ج ۱۷ ص ۱۸۷)
طبق این حدیث بناء شیعه بر این بوده است که با این دولت‌ها معامله کنند و آن‌ها را مالک می‌دانستند.
در رجال این بحث مطرح شده است که روایاتی در مدح زراره و روایاتی در قدح او داریم. روایاتی هم هست که می‌فرماید قدح زراره از باب سوراخ کردن کشتی توسط خضر نبی است یعنی به دلیل آن است که زراره گیر نیافتد و جان او محفوظ بماند. این احتمال وجود دارد که زراره با تمام جلالت قدرش، مقداری افکار سنی‌گری داشته است و روایات باب ارث و روایت فوق‌الذکر این مطلب را تائید می‌کنند.
۵- «مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ فِی آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مَسَائِلِ الرِّجَالِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی کَتَبَ إِلَیْهِ یَسْأَلُهُ عَنِ الْعَمَلِ لِبَنِی الْعَبَّاسِ- وَ أَخْذِ مَا یُتَمَکَّنُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ هَلْ فِیهِ رُخْصَةٌ فَقَالَ مَا کَانَ الْمَدْخَلُ فِیهِ بِالْجَبْرِ وَ الْقَهْرِ فَاللَّهُ قَابِلُ الْعُذْرِ وَ مَا خَلَا ذَلِکَ فَمَکْرُوهٌ وَ لَا مَحَالَةَ قَلِیلُهُ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرِهِ وَ مَا یُکَفَّرُ بِهِ مَا یَلْزَمُهُ فِیهِ مَنْ یَرْزُقُهُ وَ یُسَبَّبُ عَلَی یَدَیْهِ مَا یَسُرُّکَ فِینَا وَ فِی مَوَالِینَا قَالَ (فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ) فِی جَوَابِ ذَلِکَ أُعْلِمُهُ أَنَّ مَذْهَبِی فِی الدُّخُولِ فِی أَمْرِهِمْ وُجُودُ السَّبِیلِ إِلَی إِدْخَالِ الْمَکْرُوهِ عَلَی عَدُوِّهِ وَ انْبِسَاطِ الْیَدِ فِی التَّشَفِّی مِنْهُمْ بِشَیْ‌ءٍ أَنْ نُقَرَبَ بِهِ إِلَیْهِمْ فَأَجَابَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَلَیْسَ مَدْخَلُهُ فِی الْعَمَلِ حَرَاماً بَلْ أَجْراً وَ ثَوَابا». (وسائل الشیعه ج ۱۷ ص ۱۹۰)
۶- «وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا الصَّیْدَلَانِیِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی حَنِیفَةَ مِنْ أَهْلِ بُسْتَ وَ سِجِسْتَانَ قَالَ: وَافَقْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع فِی السَّنَةِ الَّتِی حَجَّ فِیهَا فِی أَوَّلِ خِلَافَةِ الْمُعْتَصِمِ- فَقُلْتُ لَهُ وَ أَنَا مَعَهُ عَلَی الْمَائِدَةِ وَ هُنَاکَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَوْلِیَاءِ السُّلْطَانِ إِنَّ وَالِیَنَا جُعِلْتُ فِدَاکَ رَجُلٌ یَتَوَالاکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُحِبُّکُمْ وَ عَلَیَّ فِی دِیوَانِهِ خَرَاجٌ فَإِنْ رَأَیْتَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ أَنْ تَکْتُبَ إِلَیْهِ بِالْإِحْسَانِ إِلَیَّ فَقَالَ لِی لَا أَعْرِفُهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُ عَلَی مَا قُلْتُ مِنْ مَحَبَّتِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ- وَ کِتَابُکَ یَنْفَعُنِی عِنْدَهُ فَأَخَذَ الْقِرْطَاسَ فَکَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مُوصِلَ کِتَابِی هَذَا ذَکَرَ عَنْکَ مَذْهَباً جَمِیلًا وَ إِنَّمَا لَکَ مِنْ عَمَلِکَ مَا أَحْسَنْتَ فِیهِ فَأَحْسِنْ إِلَی إِخْوَانِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَائِلُکَ عَنْ مَثَاقِیلِ الذَّرِّ وَ الْخَرْدَلِ قَالَ فَلَمَّا وَرَدْتُ سِجِسْتَانَ- سَبَقَ الْخَبَرُ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّیْسَابُورِیِّ وَ هُوَ الْوَالِی فَاسْتَقْبَلَنِی عَلَی فَرْسَخَیْنِ مِنَ الْمَدِینَةِ فَدَفَعْتُ إِلَیْهِ الْکِتَابَ فَقَبَّلَهُ وَ وَضَعَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ وَ قَالَ مَا حَاجَتُکَ فَقُلْتُ خَرَاجٌ عَلَیَّ فِی دِیوَانِکَ فَأَمَرَ بِطَرْحِهِ عَنِّی وَ قَالَ لَا تُؤَدِّ خَرَاجاً مَا دَامَ لِی عَمَلٌ ثُمَّ سَأَلَنِی عَنْ عِیَالِی فَأَخْبَرْتُهُ بِمَبْلَغِهِمْ فَأَمَرَ لِی وَ لَهُمْ بِمَا یَقُوتُنَا وَ فَضْلًا فَمَا أَدَّیْتُ فِی عَمَلِهِ خَرَاجاً مَا دَامَ حَیّاً وَ لَا قَطَعَ عَنِّی صِلَتَهُ حَتَی مَاتَ». (وسائل الشیعه ج ۱۷ ص ۱۹۵)
چند حدیث این‌گونه است که کسی می‌خواسته است وارد حکومت شود و یا کاری در حکومت داشته است، به امام عرض می‌کند برای من چیزی بنویسید و امام هم نوشته است؛ مانند این حدیث. اینکه دولت مالک مالیات است موردپذیرش امام است. این روایات دلالت دارند که حکومت و سلطان، امری معنوی و اعتباری است و مالک است و معامله با آن جایز است حتی اگر حکومت جور باشد.
