مباحث مطرح شده در این جلسه:

• نمونه‌های دلالت سیاق در قرآن کریم

نمونه‌هایی از دلالت سیاق در قرآن کریم

۱- اگر ترتیب کتاب کافی یا بحارالانوار را دیده باشید، (ترتیب بحارالانوار طبق ترتیب کافی است)، این‌گونه است کتاب العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحید و کتاب الحجه. احتمالاً کلینی می‌خواهد این را بگوید که انسان ابتدا باید عاقل باشد، بعد عالم شود، بعد خداشناس شود و از راه توحید پیامبر و امام را بشناسد. بعد از کتاب الحجه هم کتاب الایمان و الکفر است که اخلاقیات است، یعنی از راه پیامبر و امام، انسان متخلق می‌شود؛ اما از بعض روایات یا سیره معصومین علیهم‌السلام چیز دیگری استفاده می‌شود. در کافی این روایت نقل شده است که زندیقی خواست با امام صادق علیه‌السلام مناظره کند. هر چه او را منع کردند نپذیرفت و خیال می‌کرد می‌تواند حضرت را در بحث شکست دهد. خدمت امام رسید و همین‌که نشست، امام صادق علیه‌السلام از او پرسید: اسمت چیست؟ او فکر کرد و سپس از محضر امام خارج شد. وقتی پرسیدند چرا از کنار او رفتی؟ گفت با او نمی‌توان بحث کرد. او اسمی که مادرم برای من انتخاب کرده است را می‌دانست که آن اسم عبدﷲ بود و اگر من پاسخش را می‌دادم، در بحث درمانده می‌شدم. او خواست درباره توحید بحث کند ولی امام علیه‌السلام علم غیب را نشان داد؛ یعنی از امامت به توحید رسید.
طبق روایت امام رضا علیه‌السلام که فرمود: «بشروطها»، شرط قبل از مشروط است، لذا از امامت به توحید می‌رسیم.
از روایات معرفت بالنورانیه می‌توان استفاده کرد که ابتدا شناخت حجت است و از راه شناخت حجت، شناخت توحید است. در باب اهمیت، ترتیب این‌گونه است: توحید، نبوت و امامت، اما در باب شناخت، ترتیب این‌گونه است: نبوت، امامت و توحید. سیاق کافی بر اهمیت است و سیاق روایات بر معرفت.
۲- إِنَّ رَبَّکُمُ اَللّٰهُ اَلَّذِی خَلَقَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّٰامٍ ثُمَ اِسْتَویٰ عَلَی اَلْعَرْشِ (اعراف/۵۴)
ابتدای آیه درباره خالقیت است و خالق باید علم داشته باشد، یعنی هم قدرت و هم علم را می‌فهماند. آخر آیه قدرت و علم را بیان می‌کند. اول و آخر آیه صفات کمال خداست. اگر استواء علی الارش به معنای نشستن باشد (همچنانکه اهل سنت این نظر را دارند) صفت کمال محسوب نمی‌شود، اما اگر استواء علی الارش به معنای استواء بر علم باشد، صدر و ذیل و وسط آیه یک مطلب را بیان می‌کند. سیاق آیه استواء علی الارش را معنا می‌کند. اول و آخر آیه مدح خداست و اگر استواء، نشستن باشد مدح نیست ولی اگر استواء بر علم باشد، مدح است.
۳- از گذشته بحث بوده است که آیا مؤمنین هم مخلد در جهنم می‌شوند؟ چون مؤمن هم مرتکب گناه می‌شود. من از علامه طباطبایی سؤال کردم: زناکار، شراب‌خوار، غیبت کننده و… مخلد در جهنم هستند و مؤمن هم گاهی مرتکب این گناهان می‌شود. آیا مؤمن مخلد می‌شود؟ علامه فرمود: خلود به معنای دوام نیست بلکه به معنای زیاد ماندن است. (راغب اصفهانی هم همین نظر را دارد). پاسخ علامه این است که اگر هم خلود به معنای دوام نباشد، «لاٰ یُفَتَرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» (زخرف/۷۵) خلود و دوام را می‌رساند.
«إِنَّ اَلْمُجْرِمِینَ فِی عَذٰابِ جَهَنَّمَ خٰالِدُونَ لاٰ یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» (زخرف/۷۴-۷۵) کلمه مجرم در این آیه شامل مؤمن و غیر مؤمن می‌شود ولی اگر قبل و بعد آیه را در نظر بگیریم، سیاق آیه این را نمی‌فهماند. قبل آیه این است: «اَلَّذِینَ آمَنُوا بِآیٰاتِنٰا وَ کٰانُوا مُسْلِمِینَ». (زخرف/۶۹) بعد آیه هم این است: «لَقَدْ جِئْنٰاکُمْ بِالْحَقِّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِ کٰارِهُونَ». (زخرف/۷۸) (حق در این آیه یعنی اسلام). آیه قبل فرمود مسلمان ایمان به آیات دارد و مجرم نیست و آیه بعد هم درباره اسلام است. قبل و بعد آیه بحث ایمان و کفر است و وسط آیه می‌فرماید مجرمین که به معنای کافر است. در اینجا جمع محلای به الف و لام مفید عموم نیست چون قرینه داریم که مراد کافر است.
۴- «وَ إِذٰا قُرِئَ اَلْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَکُمْ تُرْحَمُونَ». (اعراف/۲۰۴)
عده‌ای از گذشته به این آیه استناد کرده‌اند که در نمازهای جهری، مأموم باید قرائت امام را گوش کند و ساکت باشد.
لکن قبل و بعد آیه چیز دیگری است. «هٰذٰا بَصٰائِرُ مِنْ رَبِکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ». اینکه فرمود: قرآن هدایت و رحمت است، یعنی مشرکین و کفار، تلاوت رسول خدا را گوش نمی‌دهند و این آیه می‌فرماید کفار و مشرکین باید گوش کنند. امر فاستمعوا و انصتوا خطاب به مشرکین و کفار است.
آیه قبل فرمود: قرآن هدایت و رحمت است که این قطعی است نه ظنی؛ اما در آیه ۲۰۴ می‌فرماید: لعلکم ترحمون که ظنی است و مربوط به کفار است که اگر گوش کنند شاید شامل رحمت بشوند؛ بنابراین معنا پس آیه نمی‌تواند دلیل عدم جواز قرائت مأموم باشد.
۵- «إِنَّمٰا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ اَلْمَیْتَةَ وَ اَلدَّمَ وَ لَحْمَ اَلْخِنْزِیرِ وَ مٰا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اَللّٰهِ فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ بٰاغٍ وَ لاٰ عٰادٍ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ». (بقره/۱۷۳)
اینکه خدا میته را حرام کرده است، مطلق استفاده حرام است یا اکل آن؟ به قرینه سیاق که فرمود «یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ وَ اُشْکُرُوا لِلّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیّٰاهُ تَعْبُدُونَ» (بقره/۱۷۲)، مراد اکل میته است نه مطلق استفاده از آن.
۶- «لاٰ تَجْعَلْ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولاً». (اسراء/۲۲)
بعد از ده بیست دستور اخلاقی دوباره می‌فرماید: «ذٰلِکَ مِمّٰا أَوْحیٰ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ اَلْحِکْمَةِ وَ لاٰ تَجْعَلْ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتُلْقیٰ فِی جَهَنَمَ مَلُوماً مَدْحُوراً». (اسراء/۳۹) می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که اخلاق هم مقدمه توحید است و هم نتیجه توحید است. فقه مقدمه اخلاق و اخلاق مقدمه توحید است. تا توحید نباشد انسان به اخلاق نمی‌رسد و باید اخلاق باشد تا به توحید عالی برسد.