مباحث مطرح شده در این جلسه:

• بررسی آیات پیرامون ربا

بررسی آیات ربا

کلمه ربا به معنای زیادی یا زیاده است.

این کلمه در برخی موارد به‌صورت فعل ماضی به‌کاررفته است: فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (حج/۵)

گاهی فعل مضارع استعمال شده است: وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ. (روم/۳۹)

گاهی اسم فاعل به‌کاررفته است: فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَابِیًا. (رعد/۱۷)

گاهی مصدر استفاده شده است: وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا (بقره/۲۷۵)

در مواردی افعل تفضیل آمده است: أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبَی مِنْ أُمَّةٍ. (نحل/۹۲) و در مواردی به عنوان اسم مکان استعمال شده است: وَآوَیْنَاهُمَا إِلَی رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِینٍ. (مومنون/۵۰)

ربا در قرآن بر دو گونه است: ربای نسیه و ربای فضل. روای فضل یعنی یک کیلو برنج بدهد و دو کیلو برنج بگیرد. ربا نسیه یعنی کسی به دیگری بدهکاری داشته است و نمی‌تواند سر موعد پرداخت کند و می‌گوید زد فی الاجل زدت فی الثمن.

ظاهراً حکم ربا در قرآن به‌صورت تدریجی بوده است یعنی در مکه رباخواری بود و قرآن آن را نکوهش کرد، بعد در مدینه حرمت آن نازل شد. در تفاسیر نقل شده است که آخرین آیه که نازل شد آیه حرمت ربا است: وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا (بقره/۲۷۵)

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. (بقره/۲۷۸)

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً. (آل عمران/۱۳۰)

ربا یعنی پولی را قرض می‌دهد و بیشتر می‌گیرد ولی از اضعافا مضاعفة، یعنی سر موعد نمی‌تواند پول را بدهد و برای اصل مال سود می‌گیرد و برای سود هم سود می‌گیرد و در موعد بعدی هم نمی‌تواند پول را بدهد و برای اصل مال و سود و سود سود، باید سود بدهد و در آخر زن و بچه و خودش هم عبد می‌شد.

در سوره روم که سوره مکی است می‌فرماید: وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ. (روم/۳۹)

کلماتی که معنای مشابه ربا دارد، زکات و اضعافا مضاعفه و مضعفون است. این آیه می‌فرماید زیادی مال با زکات است نه با ربا.

در سوره نسا که مدنی است می‌فرماید: فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیرًا وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ (نساء/۱۶۰)

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً. (آل عمران/۱۳۰)

در ادبیات می‌گویند کنایه از شی‌ء به آثار شی‌ء است، یعنی لا تاکلوا یعنی لا تاخذوا چون غالباً ربا برای خوردن است لذا تعبیر به لا تاکلوا کرد.

از این آیه دانسته می‌شود که رباخواری، گناه کبیره است.

تقریباً ۲۰ آیه از سوره بقره درباره ربا است؛ از آیه ۲۶۰ تا آیه آمن الرسول.

الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَی فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَی اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (بقره/۲۷۵)

در مطول و مختصر وقتی تشبیه به عکس را بحث می‌کرد به این آیه مثال می‌زد: انما البیع مثل الربا. از باب مبالغه به‌جای اینکه بگویند انما الربا مثل البیع، برعکس گفته است.

ولی احتمالاً این کلام درست نیست آیه صحیح است. چون وقتی گفته می‌شد ربا نخورید، می‌گفتند جایز است یک کیلو برنج ۱۰۰ تومانی را ۲۰۰ تومان بفروشم پس این هم جایز است که یک‌درهم را به دو درهم بفروشم. در بیع سود و درآمد است و ربا نیز همین‌طور است.

اسم جنس است و معنایش حرمت کل ربا است.

یمحق ﷲ الربا یعنی خدا برکت مال ربوی را از بین می‌برد ولی مال صدقه را زیاد می‌کند و برکت می‌دهد.

جنگ با خدا و رسول یعنی جنگ با مردم، کما اینکه می‌فرماید به خدا قرض بدهید که به معنای قرض دادن به مردم است دوستی با مردم یعنی دوستی با خدا.

جنگ با خدا به این معناست که کسی حرص و طمع دارد یا باعث می‌شود در جامعه فقر زیاد شود.

صاحب حدائق می‌فرماید: فأما قوله «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ»  المراد به- و ﷲ أعلم- فله ما سلف من العذر و غفران الذنب و حق القدیم سبحانه بعد انتهائه و توبته، لأن إسقاط الذنب عند التوبة تفضل عندنا، بخلاف ما یذهب إلیه المعتزلة. (حدائق الناضرة ج ۱۹ ص ۲۱۷)

یعنی گناه ربا با توبه بخشیده می‌شود ولی باید مال را برگرداند. مقصود این است که توبه گناه را پاک نمی‌کند بلکه کسی که توبه کرد ممکن است خدا او را ببخشد اما معتزله می‌گوید توبه مساوی با بخشیدن گناه است. ازنظر شیعه بعد از یک کار بد، توبه کار خوبی است.

این آیات حرمت ربا را تدریجاً بیان فرموده است.